एकनाथी भागवत – अध्याय २८

जय जय सद्‌गुरु परम । जय जय सद्‌गुरु पुरुषोत्तम ।
जय जय सद्‌गुरु परब्रह्म । ब्रह्म ब्रह्मनामा तुझेनी ॥ १ ॥
जय जय सद्‌गुरु चिदैक्यस्फूर्तीं । जय जय सद्‌गुरु चिदात्मज्योति ।
जय जय सद्‌गुरु चिन्मूर्ती । मूर्तामूर्ती चिद्‌रूप ॥ २ ॥
जय जय सद्‌गुरु सत्क्षेत्रा । जय जय सद्‌गुरु सत्पात्रा ।
जय जय सद्‌गुरु सन्मात्रा । सदैकाक्षरा सद्‌रूपा ॥ ३ ॥
जय जय सद्‌गुरु स्वनंदमान । जय जय सद्‌गुरु स्वानंदपूर्ण ।
जय जय सद्‌गुरु स्वानंदघन । आनंदा गोडपण तुझेनी ॥ ४ ॥
जय जय सद्‌गुरु देव‍अग्रणी । जय जय देवशिरोमणी ।
सकळ देव लागती चरणीं । देवचूडामणी गुरुराया ॥ ५ ॥
जय जय जीवादिजीवा । जय जय शिवादिशिवा ।
जय जय देवादिदेवा । जय जय अभिनवा गुरुराया ॥ ६ ॥
जय जय सद्‌गुरु सुखसंपन्ना । जय जय सद्‌गुरु सुखनिधाना ।
जय जय सद्‌गुरु सुखैकघना । सुखा सुखपणा तुझेनि ॥ ७ ॥
तुझेनि सुखा निजसुख घडे । तुझेनि बोधा निजबोध आतुडे ।
तुझेनि ब्रह्मा ब्रह्मत्व जोडे । तुझेनि पडिपाडें तूं एक ॥ ८ ॥
ऐसा श्रीगुरु तूं अनंत । तुझ्या स्वरूपासी नाहीं अंत ।
तो तूं हो‍ऊनि कृपायुक्त । निजस्वरूप बोधित निजभक्तां ॥ ९ ॥
आपुलें निजरूप बोधून । नुरविशी देवभक्तपण ।
त्याहीवरी निजभजन । अद्वयें पूर्ण करविशी ॥ १० ॥
गंगा मिळोनि सागरीं । मीनली तळपे तयावरी ।
तेवीं भक्त मिळोनि तुजमाझारीं । तुझें भजन करी तुझेनि ॥ ११ ॥
अद्वय करितां तुझी भक्ती । तूं संतोषसी यथानिगुती ।
संतोषोनि शिष्याहातीं । निजात्मसंपत्ती अर्पिशी ॥ १२ ॥
अर्पूनि निजात्मभरभार । शिष्य गुरुत्वें करिशी थोर ।
हा अतिलाघवी चमत्कार । अतर्क्य विचार तर्केना ॥ १३ ॥
जें अतर्क्य वेदशास्त्रांसी । ज्यालागीं वेद विवादिती अहर्निशीं ।
तें तूं क्षणार्धें बोधिसी । सच्छिष्यासी निजबोधें ॥ १४ ॥
तुझ्या निजबोधाची हातवटी । पढतां वेदवेदांतकोटी ।
तरी अलक्ष लक्षेना दृष्टीं । सर्वार्थीं गोष्टी अगम्य ॥ १५ ॥
बहुत कळलें कळलें म्हणती । नानापरीच्या युक्ति चाळिती ।
परी ते न कळोनि वोसणती । जेवीं शुक बोलती सुभाषितें ॥ १६ ॥
यालागीं तुझी बोधकशक्ती । अगम्य सर्वाशीं सर्वार्थीं ।
तुझी लाधल्या कृपायुक्ती । अगम्य पावती सुगमत्वें ॥ १७ ॥
जें अगम्य श्रीभागवत । त्याहीमाजींं एकादशार्थ ।
प्राकृत करविला यथार्थ । बाप समर्थ कृपाळू ॥ १८ ॥
दधि मंथूनी समस्त । जेवीं माता काढी नवनीत ।
ते आयितें बाळकाहातीं देत । तैसें केलें येथ जनार्दनें ॥ १९ ॥
वेदशास्त्रांचें निजमथित । व्यासें काढिलें श्रीभागवत ।
त्या भागवताचा मथितार्थ । जाण निश्चित एकादश ॥ २० ॥
त्या एकादशाचें गोडपण । सर्वथा नेणें मी आपण ।
तें जनार्दनें करूनि मथन । सारांश पूर्ण मज दीधला ॥ २१ ॥
तो स्वभावें घालितां तोंडीं । लागली एकाद्शाची गोडी ।
त्या गोडपणाच्या आवडीं । टीका चढोचढीं चालिली ॥ २२ ॥
यालागीं एकादशाची टीका । एकला कर्ता नव्हे एका ।
एकीं एक मिळोनि देखा । ग्रंथ नेटका निर्वाळिला ॥ २३ ॥
मागेंपुढें एक एका । हें एकादशाचें रूप देखा ।
तेणें एकपणें चालिली टीका । साह्य निजसखा जनार्दन ॥ २४ ॥
जनार्दनें पैं आपुलें । एकीं एकपण दृढ केलें ।
तेचि एकादशाचे अर्था आलें । एकीं मीनलें एकत्व ॥ २५ ॥
जेवीं जेवणीं गोड घांस । तेवीं भागवतीं एकादश ।
त्याहीमाजीं अष्टाविंश । अतिसुरस साजिरा ॥ २६ ॥
सर्वांगीं शिर प्रधान । तैसा अठ्ठाविसावा जाण ।
तेथील जें कां निरूपण । तो स्वानंद जाण सोलींव ॥ २७ ॥
तो हा अठ्ठाविसावा अध्यावो । ब्रह्मसुखाचा निजनिर्वाहो ।
उद्धवें न पुसतां पहा हो । स्वयें देवाधिदेवो सांगत ॥ २८ ॥
उद्धवें न करितां प्रश्न । कां सांगताहे श्रीकृष्ण ।
येचि अर्थींचें निरूपण । सावधान परिसावें ॥ २९ ॥
उद्धव कृष्णोक्तीं निजज्ञान । पावोनि झाला ज्ञानसंपन्न ।
तेणें येऊं पाहे ज्ञानाभिमान । जाणपण अनिवार ॥ ३० ॥
जग मूर्ख मी एक ज्ञाता । ऐशी वाढती जे अहंता ।
ते गुणदोषांची कथा । दावील सर्वथा सर्वत्र ॥ ३१ ॥
जेथ गुणदोषांचें दर्शन । तेथ निःशेष मावळे ज्ञान ।
येथवरी ज्ञानाभिमान । बाधक जाण साधकां ॥ ३२ ॥
अभिमान बाधी सदाशिवा । तोही आणिला जीवभावा ।
तेथ मनुष्याचा कोण केवा । अहंत्वें जीवा मुक्तता कैंची ॥ ३३ ॥
गुणदोषांचें दर्शन । जैं ईश्वर देखे आपण ।
तोही नाडूं पवे जाण । इतरांचा कोण पडिपाडु ॥ ३४ ॥
यापरी गुणदोषदर्शन । साधकां बाधक होय पूर्ण ।
यालागीं त्याचें निवारण । न करितां प्रश्न हरि सांगे ॥ ३५ ॥
बाळक नेणे निजहिता । तेथ साक्षेपें प्रवर्ते माता ।
तेवीं उद्धवाचे निजस्वार्था । श्रीकृष्णनाथा कळवळा ॥ ३६ ॥
ज्ञानाभिमानाचें बाधकपण । सर्वथा साधकां न कळे जाण ।
यालागीं न करितांही प्रश्न । त्यांचे निराकरण हरि सांगे ॥ ३७ ॥
उद्धव जन्मला यादववंशीं । यादव निमती ब्रह्मशापेंसीं ।
तेथ वांचवावया उद्धवासी । संपूर्ण ब्रह्मज्ञानासी हरि सांगे ॥ ३८ ॥
जेथ देहातीत आत्मज्ञान । तेथ न बाधी शापबंधन ।
हें जाणोनियां श्रीकृष्ण । पूर्ण ब्रह्मज्ञान उपदेशी ॥ ३९ ॥
जेवीं साकरेवरी माशी । तेवीं श्रीकृष्णमूर्तीपाशीं ।
प्रीति जडली उद्धवासी । भाव एकदेशी दृढ झाला ॥ ४० ॥
कृष्णापासूनि दुरी जातां । उद्धव प्राण सांडील तत्त्वतां ।
ते मोडावया एकदेशी अवस्था । ब्रह्मसमता हरि सांगे ॥ ४१ ॥
एकदेशी झाला भावो । तो श्रीकृष्णा नावडे पहा हो ।
यालागीं देवाधिदेवो । ब्रह्मसमन्वयो स्वयें सांगे ॥ ४२ ॥
उद्धव असतां कृष्णाजवळी । ब्रह्मशापें होईल होळी ।
यालागीं त्यासी वनमाळी । सर्वब्रह्मसुकाळीं घालूं पाहे ॥ ४३ ॥
कृष्णावेगळा उद्धव जातां । वियोग बाधीना त्याचिया चित्ता ।
ऐशी पावाया सर्वगतता । उद्धव सर्वथा हरि बोधी ॥ ४४ ॥

श्रीभगवानुवाच-परस्वभावकर्माणि न प्रशंसेन्न गर्हयेत् ।
विश्वमेकात्मकं पश्यन् प्रकृत्या पुरुषेण च ॥ १ ॥

जो निःशब्दाचा सोलींव शब्द । ज्याचे निश्वासें जन्मले वेद ।
उद्धवहितार्थ गोविंद । ज्ञान विशुद्ध स्वयें सांगे ॥ ४५ ॥
संसारीं मुख्य तिन्ही गुण । त्रिगुणांस्तव त्रिविध जन ।
त्यांचें स्वाभाविक कर्म जाण । शांत दारुण आणि मिश्र ॥ ४६ ॥
त्या कर्मांचें निंदास्तवन । सर्वथा न करावें आपण ।
एकाचें वानितां भलेपण । इतरां कुडेपण तेणेंचि बोलें ॥ ४७ ॥
पांचांमाजीं भलेपण । एकाचें वानितां आपण ।
इतर जे चौघेजण । ते सहजें जाण निंदिले ॥ ४८ ॥
वामसव्य उभय भाग । दों नांवीं एकचि अंग ।
तेवीं प्रकृतिपुरुषात्मक जग । चिद्‌रूपें चांग एकत्वें ॥ ४९ ॥
जग ब्रह्मरूप परिपूर्ण । यालागीं निंदा आणि स्तवन ।
भूतमात्राचें आपण । कदाही काळीं जाण न करावें ॥ ५० ॥
सर्व भूतांच्या ठायीं । आत्माराम असे पाहीं ।
यालागीं निंदास्तुति कांहीं । प्राणांतीं पाहीं न करावी ॥ ५१ ॥
उद्धवा निंदास्तुतीची कथा । सांडी सांडीं गा सर्वथा ।
तरीच पावशी परमार्थ । निजस्वार्था निजबोधें ॥ ५२ ॥
सर्वभूतीं भगवद्भाव । हा ब्रह्मस्थितीचा निज निर्वाह ।
यासी कदा नव्हे अपाव । ऐक तो भाव उद्धवा ॥ ५३ ॥
जेथूनि येवूं पाहे अपाव । तेथें दृढ वाढल्या भगवद्भाव ।
तेव्हां अपावचि होय उपाव । विघ्नासी ठाव असेना ॥ ५४ ॥
हे स्थिती सांडूनियां दूरी । मी ज्ञाता हा गर्व धरी ।
निंदास्तुतीच्या भरोवरी । तो अनर्थामाझारीं निमग्न ॥ ५५ ॥

परस्वभावकर्माणि यः प्रशंसति निन्दति ।
स आशु भ्रश्यते स्वार्थादसत्यभिनिवेशतः ॥ २ ॥

मी एक सर्वज्ञाता पूर्ण । ऐसा धरोनि ज्ञानाभिमान ।
जगाचे देखे दोषगुण । निंदी ब्राह्मण मुख्यत्वें ॥ ५६ ॥
पराचें स्वाभाविक कर्म । स्वयें निंदणें हा अधर्म ।
हनुमंत ज्ञाता परम । त्यास वानरी कर्म सोडीना ॥ ५७ ॥
नारद ज्ञातेपणें मोठा । सत्य मानला श्रेष्ठश्रेष्ठां ।
तोही कळिलावा कळिकांटा । स्वभावचेष्टा अनिवार ॥ ५८ ॥
गरुड देवाचें वाहन । सदा तिष्ठे हात जोडून ।
तोही करी सर्पभक्षण । ऐसें कर्म जाण स्वाभाविक ॥ ५९ ॥
विचारतां जग त्रिगुण । गुणानुसारें कर्माचरण ।
तेथ पाहतां दोषगुण । दोषी जाण पाहे तो ॥ ६० ॥
जगीं पहावी एकात्मता । हे ब्रह्मस्थिति गा सर्वथा ।
सांडूनि गुणदोष पाहतां । तो निजात्मघाता प्रवर्ते ॥ ६१ ॥
स्वभावें भेटल्या सज्जन । शोधूनि पाहे दोषगुण ।
यापरी ज्ञानाभिमान । निंदास्तवन उपजवी ॥ ६२ ॥
अभिमानाची जाती कैशी । अधिक खवळे सज्ञानापाशी ।
तो दाखवी गुणदोषांसी । निंदास्तवनासी उपजवी ॥ ६३ ॥
आपुले वृत्तीसी जो समान । त्याचें अळुमाळ करी स्तवन ।
न मने आपणासी ज्याचा गुण । त्यासी निंदी आपण यथेष्ट ॥ ६४ ॥
निंदास्तुति उपजे जेथ । भेद क्षोभला उठे तेथ ।
निःशेष निर्दाळी परमार्थ । महा अनर्थ अंगीं वाजे ॥ ६५ ॥
निंदेपाठीं अनर्थ । उधार लागों नेदी तेथ ।
रोकडा अंगीं आदळत । निजस्वार्थघातक ॥ ६६ ॥
भेद समूळ मिथ्या येथ । येचि अर्थींचा स्वप्नदृष्टांत ।
स्वयें सांगे श्रीकृष्णनाथ । दृढ परमार्थ साधावया ॥ ६७ ॥

तैजसे निद्रयाऽऽपन्ने पिण्डस्थो नष्टचेतनः ।
मायां प्राप्नोति मृत्युं वा तद्वन्नानार्थदृक् पुमान् ॥ ३ ॥

इंद्रियें जन्मलीं रजोगुणीं । तन्मात्रा विषयो तमोगुणीं ।
तीं इंद्रियें विषय सेवुनी । ठेलीं निद्रास्थानीं निश्चळ ॥ ६८ ॥
जागृतीं ‘विश्व’ अभिमानी । दोनी जाती मावळोनी ।
तेव्हां मिथ्या प्रपंच स्वप्नीं । ‘तैजस’ अभिमानी विस्तारी ॥ ६९ ॥
स्थूल देह असे निश्चळ । स्वप्नीं मनचि केवळ ।
विस्तारी गा भवजाळ । लोक सकळ त्रिलोकीं ॥ ७० ॥
त्या स्वप्नामाजिले सृष्टीसी जाण । उत्पत्ति स्थिति आणि निदान ।
स्वयें देखतांही आपण । जन्ममरण तें मिथ्या ॥ ७१ ॥
तेवीं हे अविद्या दीर्घ स्वप्न । वृथा विस्तारी अभिमान ।
तेथील मिथ्या जन्ममरण । तूं ब्रह्म परिपूर्ण पूर्णत्वें ॥ ७२ ॥
तुझ्या निजस्वरूपाच्या ठायीं । भेदाची तंव वार्ताही नाहीं ।
तेथील शुभाशुभ कांहीं । तुज सर्वथा पाहीं स्पर्शेना ॥ ७३ ॥

किं भद्रं किमभद्रं वा द्वैतस्यावस्तुनः कियत् ।
वाचोदितं तदनृतं मनसा ध्यातमेव च ॥ ४ ॥

जें जन्मलेंचि नाहीं । तें काळें गोरें सांगूं कायी ।
ग्रहणेवीण कांहीं । खग्रास पाहीं दिसेना ॥ ७४ ॥
उखरीं भासलें मृगजळ । तें खोल किंवा उथळ ।
मधुर कीं क्षार केवळ । सांगतां विकळ विवेक ॥ ७५ ॥
तेवीं मिथ्या प्रपंचाचें भान । तेथील दोष आणि गुण ।
निवडिती जे सज्ञान । ते जाण निमग्न अज्ञानमाजीं ॥ ७६ ॥
जेवीं आंवसेचिये रातीं । अंधारा जोखूं आंधळे येती ।
त्यांसी जोखितां दोंही हातीं । एकही रती तुकेना ॥ ७७ ॥
तेवीं प्रपंच मिथ्यापणें । तेथ कानीं जें ऐकणें ।
कां डोळां जें देखणें । रसना जें चाखणें स्पर्शणें अंगें ॥ ७८ ॥
हाताचें घेणेंदेणें । पायांचें जें चालणें ।
वाचेचें जें बोलणें । कल्पणें मनें तें मिथ्या ॥ ७९ ॥
अहंकाराचा बडिवार । चित्ताचा चिंतनप्रकार ।
बुद्धीचा विवेकविचार । हा समूळ व्यवहार मिथ्या तेथ ॥ ८० ॥
चित्रीं जळ आणि हुताशन । अंत्यज आणि ब्राह्मण ।
व्याघ्र आणि हरिण । भासतांही जाण भिंतीचि भासे ॥ ८१ ॥
तेवीं हा प्रपंच द्वैतयुक्त । भासतां भासे वस्तु अद्वैत ।
शुभाशुभ कैचें तेथ । ब्रह्म सदोदित परिपूर्ण ॥ ८२ ॥
केळीचा दिंड उकलितां । जो जो पदर तो तो रिता ।
तेवीं देहादि प्रपंच विवंचितां । मिथ्या तत्त्वतां मायिक ॥ ८३ ॥
मिथ्या प्रपंचाच्या ठायीं । शुभाशुभ तें लटिकें पाहीं ।
सत्य वस्तु ठायींच्या ठायीं । शुभाशुभ नाही अणुमात्र ॥ ८४ ॥
जो शुभाशुभ म्हणे आहे । त्याची कल्पना त्यासंमुख होये ।
निजकल्पनामहाभयें । जन्ममरण वाहे लटिकेंचि ॥ ८५ ॥

छाया प्रत्याह्वयाभासा ह्यसन्तोऽप्यर्थकारिणः ।
एवं देहादयो भावा यच्छन्त्यामृत्युतो भयम् ॥ ५ ॥

जळीं प्रतिबिंब साच नसे । जो पाहे तो बिंबला दिसे ।
मिथ्या प्रपंचाचें रूप तैसें । निजकल्पनावशें भासत ॥ ८६ ॥
तें प्रतिबिंब पाहोनि डोळां । मी म्हणोनि लाविजे टिळा ।
तेवीं देहाभिमानाचा सोहळा । जीवाच्या कपाळा आदळे ॥ ८७ ॥
कां आपुलीचि उत्तरें । पडिसादें होतीं प्रत्युत्तरें ।
तें मिथ्याचि परी साचोकारें । श्रवणीं अक्षरें उमटती ॥ ८८ ॥
निश्चळ दोराचें निजरूप । भ्रमें भासला प्रचंड सर्प ।
तो मिथ्या परी भयकंप । महाखटाटोप उपजवी ॥ ८९ ॥
यापरी असंत देहादिक । देहाभिमानें जीवासी देख ।
जन्ममरणावर्त अनेक । आकल्प दुःख भोगवी ॥ ९० ॥
‘आत्म्यापासोनि देहादि भेद । उपजला हें बोलें वेद ।
वेदरूपें तूं प्रसिद्ध । मिथ्या वेदवाद घडे केवीं’ ॥ ९१ ॥
ऐसा उद्धवाचा आवांका । वेदवादाची आशंका ।
समूळ कळली यदुनायका । तेंचि उत्तर देखा देतसे ॥ ९२ ॥

आत्मैव तदिदं विश्वं सृज्यते सृजति प्रभुः ।
त्रायते त्राति विश्वात्मा ह्रियते हरतीश्वरः ॥ ६ ॥
तस्मान्नह्यात्मनोऽन्यस्मदन्यो भावो निरूपितः ।
निरूपितेयं त्रिविधा निर्मूला भातिरात्मनि ।

प्रपंच प्रत्यक्ष विद्यमान । तेणें भेदयुक्त झालें मन ।
तेथ बोधी माझें वेदवचन । प्रपंच अभिन्न निजात्मता ॥ ९३ ॥
मूळीं ऊंसचि बीजीं विरुढे । तो ऊंसपणें कांडा चढे ।
तेवीं प्रपंच वस्तुयोगें वाढे । वाडेंकोडें तद्‌रूप ॥ ९४ ॥
जैसें सोनियाचें झालें लेणें । तें वर्तत सोनेपणें ।
लेणें मोडलियाही सोनें । सोनेंपणें स्वतःसिद्ध ॥ ९५ ॥
तिळाची पुतळी केली । ते तिळावयवीं शोभे आली ।
ते मोडितां न मोडितां भली । असे संचली तिळरूप ॥ ९६ ॥
तेवीं उत्पत्ति स्थिति निदान । प्रपंचासी होता जाण ।
तेथ आदि मध्य अवसान । वस्तु परिपूर्ण संचली ॥ ९७ ॥
जें एथ भासलें चराचर । तें मी आत्माचि साचार ।
मजवेगळा जगासी थार । अणुमात्र असेना ॥ ९८ ॥
एवं सृज्य आणि सृजिता । पाल्य आणि प्रतिपाळिता ।
संहार आणि संहर्ता । मी एकात्मता भगवंत ॥ ९९ ॥
एथ उत्पत्ति स्थिति निधन । त्रिविधरूपें प्रपंच भिन्न ।
या सर्वांसी मी अधिष्ठान । मजवेगळें जाण असेना ॥ १०० ॥
प्रपंच मजवरी आभासे । परी मी प्रपंचामाजीं नसें ।
जेवीं मृगजळाचेनि रसें । सूर्य काळवशें भिजेना ॥ १०१ ॥
त्रिविध प्रपंचाचें जाळ । मजवरी दिसे हें निर्मूळ ।
जेवीं गगन भासे सुनीळ । परी तेथ अळुमाळ नीळिमा नाहीं ॥ १०२ ॥
‘जग प्रत्यक्ष डोळां दिसे । तें तूं निर्मूळ म्हणसी कैसे’ ।
हे आशंका मानिसी मानसें । ऐक अनायासें तो बोध ॥ १०३ ॥

इदं गुणमयं विद्धि त्रिविधं मायया कृतम् ॥ ७ ॥
एतद्विद्वान्मदुदितं ज्ञानविज्ञाननैपुणम् ।
न निन्दति न च स्तौति लोके चरति सूर्यवत् ॥ ८ ॥

अध्यात्म अधिदैव अधिभूत । हें त्रिविध जग मायाकृत ।
नसतें मजमाजीं आभासत । जाण निश्चित त्रिगुणात्मक ॥ १०४ ॥
उद्धवा चिथ्या म्हणोनि तूं एथ । झणें होशी उपेक्षायुक्त ।
येणें मद्वाक्यें साधुसंत । ज्ञानविज्ञानार्थ पावले ॥ १०५ ॥
प्रपंचाचें मिथ्या भान । तेंचि ज्ञानांचे मुख्य ज्ञान ।
येणें ज्ञानें जो सज्ञान । तोचि समान सर्वांभूतीं ॥ १०६ ॥
यालागीं हूतांचे गुणागुण । कदा न वदे निंदास्तवन ।
सूर्याचे परी जाण । विचरे आपण समसाम्यें ॥ १०७ ॥
बदरिकाश्रम उत्तरदेशीं । सेतुबंध दक्षिणेसी ।
सूर्य संमुख सर्वांसी । विमुखता त्यासी असेना ॥ १०८ ॥
सूर्य संमुख पूर्वेच्यांसी । तोचि विमुख पश्चिमेच्यांसी ।
नाहीं तेवीं मी सर्वत्र सर्वांसी । विमुखता मजसी असेना ॥ १०९ ॥
सामर्थें तम दवडूनि जाण । भूतांसी सूर्य भेटे आपण ।
तेविं जगाचे दवडूनि दोषगुण । साधुसज्जन विचरती ॥ ११० ॥
जें हें बोलिलें ज्ञानलक्षण । तेंचि सिद्धांचें पूर्णपण ।
मुमुक्षीं हें अनुसंधान । सावधान साधावें ॥ १११ ॥
हेंचि पाविजे जिजज्ञान । तेचि अर्थींचें साधन ।
उद्धवालागीं श्रीकृष्ण । स्वमुखें आपण सांगत ॥ ११२ ॥

प्रत्यक्षेणानुमानेन निगमेनात्मसंविदा ।
आद्यन्तवदसञ्ज्ञात्वा निःसङ्गो विचरेदिह ॥ ९ ॥

जे जन्मोनि नाशवंत । ते सर्वही जाण असंत ।
आसक्ति सांडोनियां तेथ । उदास विरक्त वर्तावें ॥ ११३ ॥
सटवल्याचें बारसें । कोणी न करिती उल्हासें ।
नश्वर देह वाढतां तैसें । मूर्ख मानसे सुखावती ॥ ११४ ॥
उत्पत्तिविनाशलक्षण । त्याचें देव सांगतो प्रमाण ।
नित्य भूतांचें जन्ममरण । देखिजे आपण ‘प्रत्यक्ष’ ॥ ११५ ॥
‘अनुमान’ करितां साचार । जें जें देखिजे साकार ।
मेरुपृथ्व्यादि आकार । होती नश्वर प्रळयांतीं ॥ ११६ ॥
येचि अर्थीं वेदोक्ती । नाशवंत अष्टधा प्रकृति ।
जीवभाव नासे गा प्रांतीं । गर्जती श्रुती येणें अर्थें ॥ ११७ ॥
एथ आपुलाही अनुभव असे । जड विकारी तें तें नासे ।
हें कळत असे गा आपैसें । जग अनायासें नश्वर ॥ ११८ ॥
वडील निमाले देखती । पुत्रपौत्र स्वयें संस्कारिती ।
तरी स्वमृत्यूची चिंता न करिती । पडली भ्रांती देहलोभें ॥ ११९ ॥
पुत्र पितरां पिंडदान देती । उत्तम गति त्यांची चिंतिती ।
आपुली गति न विचारितीं । नश्वर आसक्ती देहलोभें ॥ १२० ॥
आत्मा केवल प्रकाशघन । प्रपंच जड मूढ अज्ञान ।
हें ऐकोनि उद्धवें आपण । देवासी प्रश्न पूसतु ॥ १२१ ॥

उद्धव उवाच-
नैवात्मनो न देहस्य संसृतिर्द्रष्ट्टदृश्ययोः ।
अनात्मस्वदृशोरीश कस्य स्यादुपलभ्यते ॥ १० ॥

आत्मा नित्यमुक्त चिद्घन । त्यासी न घडे भवबंधन ।
देह जड मूढ अज्ञान । त्यासी संसार जाण घडेना ॥ १२२ ॥
एथ भवबंधन हृषीकेशी । सांग पां बाधक कोणासी ।
जरी तूं संसार नाहीं म्हणसी । तो प्रत्यक्ष जगासी जडलासे ॥ १२३ ॥
आत्म्यासी विचारितां जाण । भवबंधा न दिसे स्थान ।
येचि अर्थींचें न घडतेपण । उद्धव आपण सांगत ॥ १२४ ॥

आत्माव्ययोऽगुणः शुद्धः स्वयंज्योतिरनावृतः ।
अग्निवद्दारुवदचिद्देहः कस्येह संसृतिः ॥ ११ ॥

आत्मा चिद्‌रूप अविनाशी । गुण निर्गुण नातळे ज्यासी ।
कर्माकर्मपापपुण्यासी । ठाव त्यापाशीं असेना ॥ १२५ ॥
परादिवाचा नव्हे उच्चार । यालागीं म्हणीपें ‘परात्पर’ ।
प्रकृतिगुणीं अविकार । प्रकृतिपर परमात्मा ॥ १२६ ॥
जयाच्या स्वप्रकाशदीप्तीं । रविचंद्रादि प्रकाशती ।
प्रकाशें प्रकाशे त्रिजगती । तेजोमूर्ती परमात्मा ॥ १२७ ॥
ऐशिया आत्म्याच्या ठायीं । भवबंधन न लगे कांहीं ।
सूर्य बुडे मृगजळाच्या डोहीं । तैं आत्म्यासी पाहीं भवबंध ॥ १२८ ॥
खद्योततेजें सूर्य जळे । बागुलाभेणें काळ पळे ।
मुंगीचेनि पांखबळें । जैं उडे सगळें आकाश ॥ १२९ ॥
वारा आडखुळीला आडीं पडे । जैं थिल्लरामाजीं मेरु बुडे ।
तरी भवबंध आत्म्याकडे । सर्वथा न घडे गोविंदा ॥ १३० ॥
देहाकडे भवबंधन । मूर्खही न मानिति जाण ।
देह जड मूढ अज्ञान । त्यासी भवबंधन कदा न घडे ॥ १३१ ॥
जैं दगडाचें पोट दुखे । कोरडें काष्ठ चरफडी भुकें ।
तैं देहाकडे यथासुखें । भवबंध हरिखे लागता ॥ १३२ ॥
जैं डोंगरासी तरळ भरे । मृत्तिका नाहाणालागीं झुरे ।
कोळसेनि काळें होय अंधारें । तैं भवबंधभारें देह दाटे ॥ १३३ ॥
म्हणसी देहात्मसंगतीं । घडे भवबंधाची प्राप्ती ।
विचारितां तेही अर्थीं । न घडे श्रीपति तें ऐक ॥ १३४ ॥
आत्मास्वप्रकाश महावन्ही । देह तो जड मूढ काष्ठस्थानीं ।
तो मिळतां आत्ममिळणीं । सांडी जाळूनि तत्काळ ॥ १३५ ॥
जैं अग्निमाजीं संवादें । कापूर आठ प्रहर नांदे ।
तैं देहात्मनिजसंबंधें । देह भवबंधें नांदता ॥ १३६ ॥
म्हणसी काष्ठामाजीं अग्नि असे । परी तो काष्ठचि हो‍ऊनि नसे ।
मथूनि काढिल्या निजप्रकाशें । जाळी अनायासें काष्ठतें ॥ १३७ ॥
तेवीं आत्मा देहामाजीं असे । परी तो देहचि हो‍ऊनि नसे ।
देहप्रकाशक चिदंशे । भवबंधपिसें त्या न घडे ॥ १३८ ॥ आशंका ॥
म्हणशी ‘आत्म्याचे निजसंगतीं । जैं कळोनि जाय भूतव्यक्ती ।
तैं भूतांची वर्तती स्थिती । कैशा रीतीं’ तें ऐक ॥ १३९ ॥
छायामंडपीं दीप प्रकाशी ॥ नाचवी कागदांच्या बाहुल्यासी ।
तेच लावितां दीपासी । जाळी अनायासीं त्या व्यक्तीं ॥ १४० ॥
तेवीं आत्म्याचे स्वसत्ताशक्तीं । भूतें दैवयोगें वर्तती ।
स्वयंभू झाल्या आत्मस्थिती । भूतव्यक्ती उरेना ॥ १४१ ॥
करितां आत्म्याचें अनुसंधान । संसाराचें नुरे भान ।
तेथ भूताकृति भिन्नभिन्न । कैंच्या जाण अतिबद्ध ॥ १४२ ॥
यापरी भवबंधन । मज पाहतां मिथ्या जाण ।
भवबंधालागीं स्थान । नेमस्त जाण असेना ॥ १४३ ॥
आत्म्याच्या ठायीं ना देहीं । उभयसंबंधींही नाहीं ।
भवबंध मिथ्या पाहीं । त्यासी ठावो कोठेंही असेना ॥ १४४ ॥
कोपों नको श्रीकृष्णनाथा । माझेनि निजनिर्धारे पाहतां ।
भवबंध मिथ्या तत्त्वतां । निश्चयें चित्ता मानलें ॥ १४५ ॥
ऐकोनि उद्धवाचें वचन । हरिखें वोसंडला श्रीकृष्ण ।
माझा उद्धव झाला सज्ञान । निजात्मखूण पावला ॥ १४६ ॥
सत्य मिथ्या भवबंधन । ऐकोनि उद्धवाचें वचन ।
परमानंदें डोले श्रीकृष्ण । जीवें निंबलोण करूं पाहे ॥ १४७ ॥
आत्म्यास भवबंध नाहीं । शेखींन दिसे देहाच्या ठायीं ।
हा विवेक नेणिजे जिंहीं । त्यासी भवबंध पाहीं हरि सांगे ॥ १४८ ॥

श्रीभगवानुवाच-
यावद्देहेन्द्रियप्राणैः आत्मनः सन्निकर्षणम् ।
संसार फलवांस्तावद् अपार्थोऽप्यविवेकिनः ॥ १२ ॥

जो वर्णाश्रमांहीपरता । जो बंधमोक्षां अलिप्तता ।
जो देहद्वंद्वा नातळता । तो उद्धवहितार्था हरि बोले ॥ १४९ ॥
मी कृश स्थूळ गौर श्याम । हे देहाचे ‘देहधर्म’ ।
मी काणा मुका बहिरा परम । हे ‘इंद्रियधर्म’ इंद्रियांचे ॥ १५० ॥
क्षुधातृषादि अनुक्रम । हा प्रणांचा ‘प्राणधर्म’ ।
कामक्रोधलोभादि संभ्रम । हा ‘मनोधर्म’ मनाचा ॥ १५१ ॥
सत्त्वगुणाची ‘जागृती’ । रजोगुणें ‘स्वप्नस्फूर्ती’ ।
तमोगुणें जाड्य ‘सुषुप्ती’ । जाण निश्चितीं देहयोगें ॥ १५२ ॥
देहासी येतां मरण । ‘मी मेलों’ म्हणे तो आपण ।
देहासी जन्म होतां जाण । जन्मलेपण स्वयें मानीं ॥ १५३ ॥
इंद्रिये विषयो सेविती । ते म्यां सेविले मानी निश्चितीं ।
स्वर्गनरकभोगप्राप्ती । सत्य मानिती देहात्मता ॥ १५४ ॥
अन्न आकांक्षी प्राण । त्यातें भक्षी हुताशन ।
तत्साक्षी चिदात्मा आपण । म्हणे म्यां अन्न भक्षिलें ॥ १५५ ॥
हे अवघे माझे धर्मं । ऐसा आत्म्यासी जंव दृढ भ्रम ।
तंव मिथ्याचि अतिदुर्गम । संसार विषम भ्रमें भोगी ॥ १५६ ॥
त्या भोगाचें फळ गहन । अविश्रम जन्ममरण ।
स्वर्गनरक पापपुण्य । भ्रमें आपण सत्य मानी ॥ १५७ ॥
संसार मूळीं निर्मूळ । तोही भ्रमफळें सदाफळ ।
जो कां अविवेक्यां अतिप्रबळ । सर्वकाळ फळलासे ॥ १५८ ॥
जेथ सत्य अर्थं नाहीं । तो ‘अनर्थ’ म्हणिजे पाहीं ।
त्याचा फळभोग तोही । बाळबागुलन्यायीं भोगावा ॥ १५९ ॥ आशंका ॥
‘गगनकमळांची माळा । जैं वंध्यापुत्र घाली गळां ।
तैं संसारभोगाचा सोहळा । आत्म्याच्या जवळां देखिजे ॥ १६० ॥
ऐसें न घडतें केवीं घडे’ । तेचि अर्थींचें वाडेंकोडें ।
श्रीकृष्ण उद्धवापुढें । निजनिवाडें सांगत ॥ १६१ ॥

अर्थे ह्यविद्यमानेऽपि संसृतिर्न निवर्तते ।
ध्यायतो विषयानस्य स्वप्नेऽनर्थागमो यथा ॥ १३ ॥

सत्यार्थ नसतांही संसार । निवर्तेना अतिदुर्धर ।
येचि अर्थींचा विचार । निजनिर्धार अवधारीं ॥ १६२ ॥
वंध्यापुत्राचिया ऐसें । संसारा सत्यपण नसे ।
सत्य म्हणों तरी हा नासे । काळवशें सहजेंचि ॥ १६३ ॥
संसार जैं सत्य होता । तैं ब्रह्मज्ञानेंही न नासता ।
हा संतासंत नये म्हणतां । अनिर्वाच्या कथा पैं याची ॥ १६४ ॥
अविचारितां याचें कोड । अविवेकें हा अतिगोड ।
विषयध्यानें वाढे रूढ । संकल्प सदृढ मूळ याचें ॥ १६५ ॥
हा नसतचि परी आभासे । निद्रिता स्वप्नीं अनर्थपिसें ।
तेवीं संसार मायावशें । विषय आभासें भोगवी ॥ १६६ ॥
जंव जंव विषयसेवन । तंव तंव वाढे विषयध्यान ।
विषयध्यासें भवबंधन । सदृढ जाण उद्धवा ॥ १६७ ॥
विषयसेवनें भवबंधन । जीवासी झालें दृढ पूर्ण ।
तैं जीवन्मुक्तासी विषयभान । दैवयोगें जाण दिसताहे ॥ १६८ ॥
‘जीवन्मुक्तासी विषयप्राप्ती । तेणें बुडाली त्याची मुक्ती’ ।
ऐशी आशंका न धरीं चित्तीं । तेंचि श्रीपति विशद सांगे ॥ १६९ ॥

यथा ह्यप्रतिबुद्धस्य प्रस्वापो बह्वनर्थभृत् ।
स एव प्रतिबुद्धस्य न वै मोहाय कल्पते ॥ १४ ॥

सज्ञान आणि अज्ञान । यांसी जें विषयसेवन ।
त्यांचा अनुभव भिन्नभिन्न । तेंही लक्षण अवधारीं ॥ १७० ॥
जेवीं स्वप्नींची विषयप्राप्ती । स्वप्नस्थ साचचि मानती ।
तेचि विषय जागृतीं स्फुरती । परी सत्यप्रतीति त्यां नाहीं ॥ १७१ ॥
तेवीं अज्ञानां विषयसेवन । तेणें विषयासक्त होय मन ।
तेंचि मुक्तांप्रति विषय जाण । मिथ्या दर्शन विषयांचें ॥ १७२ ॥
नटनाट्य-लोकाचारीं । संपादी स्त्रीपुरुषव्यवहारीं ।
मुक्तासी तैशी परी । गृहदारीं नांदता ॥ १७३ ॥
कां लेंकरांच्या खेळाप्रती । तुळसीदळें घेऊनि हातीं ।
वडे मांडे क्षीर तूप म्हणती । एकीं कल्पिती अनेकत्व ॥ १७४ ॥
तेवीं जीवन्मुक्तांसी देख । जगीं विषयो अवघा एक ।
त्यासी नानात्वें भाविती लोक । परी तो अनेक देखेना ॥ १७५ ॥
दृढ धरोनि देहाभिमान । ‘मी माझें’ जें विषयस्फुरण ।
तेंच भवबंधाचें कारण । विशद श्रीकृष्ण सांगत ॥ १७६ ॥

शोकहर्षभयक्रोधलोभमोहस्पृहादयः ।
अहंकारस्य दृश्यन्ते जन्ममृत्युश्च नात्मनः ॥ १५ ॥

देहाभिमानाचें पोटीं । अनेक दुःखांचिया कोटी ।
त्यांची संकळितें गुणगोठी । कृष्ण जगजेठी सांगत ॥ १७७ ॥
देहाभिमानाचें कार्य एथ । अद्वैतीं वाढवी द्वैत ।
इष्टानिष्टीं समस्त । जग व्याप्त तेणें कीजे ॥ १७८ ॥
नश्वरा इष्टाचा नाश देख । तेणें देह‍अहंता मानी दुःख ।
या नांव गा ‘शोक’ । सकळही लोक मानिती ॥ १७९ ॥
नश्वर विषयांची प्राप्ती । तेथें आल्हाद उपजे चित्तीं ।
त्या नांव ‘हर्ष’ म्हणती । जाण निश्चितीं उद्धवा ॥ १८० ॥
बळी मिळोनि समर्थ । आप्त विषयो विभांडूं पाहात ।
तेणे कासावीस होय चित्त । ‘भय’ निश्चित या नांव ॥ १८१ ॥
आप्तकामाचें अवरोधन । ज्याचेनि अणुमात्र होय जाण ।
त्याचें करूं धांवे हनन । ‘क्रोध’ संपूर्ण त्या नांव ॥ १८२ ॥
गांठी झाल्याही धनकोडी । कवडी वेंचितां प्राण सोडी ।
या नांव ‘लोभाची’ बेडी । कृपण-परवडी पुरुषाची ॥ १८३ ॥
कर्माकर्म हिताहित । इष्टानिष्ट नाठवी चित्त ।
विवेकशून्य स्तब्धता प्राप्त । ‘मोह’ निश्चित या नांव ॥ १८४ ॥
नित्य करितां विषयसेवन । मनीं विषय‍इच्छा गहन ।
अखंड विषयांचें ध्यान । ‘स्पृहा’ जाण ती नांव ॥ १८५ ॥
इत्यादि हे नाना गुण । अथवा कां जन्ममरण ।
आत्म्यासी संबंध नाहीं जाण । हें देहाभिमान स्वयें भोगी ॥ १८६ ॥
जागृति आणि देखिजे स्वप्न । तेथ वसे देहाभिमान ।
ते ठायीं हे दिसती गुण । सुषुप्तीस जाण गुण नाहीं ॥ १८७ ॥
जेथ वृत्ति निरभिमान । तेथ जन्ममरणादि हे गुण ।
सर्वथा नुठती जाण । गुणासी कारण अभिमान ॥ १८८ ॥
जळीं स्थळीं वायु झगटी । जळीं तरंग स्थळीं नुठी ।
तैं तरंगता जळाचे पोटीं । तेंवी शोकादि गुणकोटी अहंतेमाजीं ॥ १८९ ॥
बद्धता झाली अहंकारासी । म्हणसी मुक्ति व्हावी त्यासी ।
ते अहंता लागली जीवासी । तेंचि हृषीकेशी सांगत ॥ १९० ॥
अंत्यजाचा विटाळ ज्यासी । गंगास्न्नानें शुद्धत्व त्यासी ।
तें गंगास्न्नान अंत्यजासी । शुद्धत्वासी अनुपयोगी ॥ १९१ ॥
तेवीं अहंता जडली जीवासी । ते त्यागितां मुक्तत्व त्यासी ।
परी मुक्तत्व अहंकारासी । कल्पांतेंसी घडेना ॥ १९२ ॥

देहेन्द्रियप्राणमनोऽभिमानो
जीवोऽन्तरात्मा गुणकर्ममूर्तिः ।
सूत्रं महानित्युरुधेव गीतः
संसार आधावति कालतन्त्र ॥ १६ ॥

अनंत अपार ज्ञानघन । मायातीत आत्मा पूर्ण ।
तोचि झाला मायेचें अधिष्ठान । ‘अंतरात्मा’ जाण यालागीं म्हणिपे ॥ १९३ ॥
माया व्यापूनि अपार । यालागीं बोलिजे ‘परमेश्वर’ ।
मायानियंता साचार । यालागी ‘ईश्वर’ म्हणिपे तो ॥ १९४ ॥
तोचि अविद्येमाजीं प्रतिबिंबला । यालागीं ‘जीव’ हें नाम पावला ।
तोचि देहाध्यासें प्रबळला । ‘अहंकार’ झाला या हेतू ॥ १९५ ॥
तो संकल्पविकल्प‍उपाधीनें । स्वयें हो‍ऊनि ठेला ‘मन’ ।
त्यासी मनासी करावया गमन । ‘दशेंद्रियें’ जाण तोचि झाला ॥ १९६ ॥
त्या इंद्रियाचा आधार । सुखदुःखभोगांचा निकर ।
पापपुण्याचा चमत्कार । ‘देहाचा आकार’ तोचि झाला ॥ १९७ ॥
त्या देहाचें जें कारण । ‘सत्व-रजोतमगुण’ ।
ते तीन्ही गुण जाण । तोचि आपण स्वयें झाला ॥ १९८ ॥
गुणक्षोभाचें निजवर्म । झाला ‘पंचविषय’ परम ।
विषयभोगादि क्रिया कर्म । स्वयें ‘स्वधर्म’ हो‍ऊनि ठेला ॥ १९९ ॥
तिनी गुणांचें जन्मकारण । झाला ‘महत्तत्व-सूत्रप्रधान’ ।
एवं संसार अवघा जाण । ईश्वर आपण स्वयें झाला ॥ २०० ॥
त्या संसाराची आधावती । गुणसाम्यें तोचि ‘प्रकृति’ ।
तेथ उत्पत्तिस्थिति-प्रळयार्थी । क्षोभिकाशक्ति ‘काळ’ तो झाला ॥ २०१ ॥
तो काळ आपल्या सत्ताशक्तीं । उपजवी पाळी संहारी अंतीं ।
ऐशा पुनःपुनः आवृत्ती । जेणें किती करवीत ॥ २०२ ॥
एवं संसार तो ब्रह्मस्फूर्ति । लीलाविग्रहें साकारस्थिती ।
मी विश्वेश्वर विश्वमूर्ती । बहुधा व्यक्ती मी एक ॥ २०३ ॥
यालागीं जो जो पदार्थ दिसे । तेणें तेणें रूपें आत्मा भासे ।
मजवेगळा पदार्थ नसें । हें मानी विश्वासें तो धन्य ॥ २०४ ॥
मीचि एक बहुधा व्यक्ती । वेदही साक्षी येचि अर्थीं ।
‘विश्वतश्चक्षु’ या वेदोक्तीं । श्रुति मज गाती सर्वदा ॥ २०५ ॥
ऐसें असतां नवल कैसें । जीव भुलला कल्पनावशें ।
अहंता वाढवी देहाध्यासें । तो म्हणे देव न दिसे तिहीं लोकीं ॥ २०६ ॥
सत्य मानूनि भेदभान । जीव झाला अतिअज्ञान ।
भुलला आपण्या आपण । देहाभिमान दृढ झाला ॥ २०७ ॥
देहाभिमानाचें दृढपण । तेंचि ‘बद्धतेचें लक्षण’ ।
देहाभिमानाचें निरसन । ‘मुक्तता’ जाण ती नांव ॥ २०८ ॥
समूळ मिथ्या देहाभिमान । मिथ्या भेदाचें भवभान ।
त्याचें आद्यंत निर्दळण । होतें लक्षण हरि सांगे ॥ २०९ ॥

अमूलमेतद् बहुरूपरूपितं
मनोवचःप्राणशरीरकर्म ।
ज्ञानासिनोपासनया शितेन
च्छित्वा मुनिर्गां विचरत्यतृष्णः ॥ १७ ॥

भेदरूपें भवभान । मनसा वाचा कर्म प्राण ।
देहद्वयाचें जें स्फुरण । तें निर्मूळ जाण उद्धवा ॥ २१० ॥
भेदें बहुरूप भवपटळ । विचारितां तें निर्मूळ ।
विचित्र भासावया भवजाळ । आत्म्यावेगळें स्थळ असेना ॥ २११ ॥
आत्म्याहूनि संसार भिन्नं । म्हणती ते केवळ अज्ञान ।
त्यांसी बहुरूपें भवभान । देहभिमान वाढवी ॥ २१२ ॥
त्यादेहाभिमानाचे पोटीं । कर्माकर्मांची आटाटी ।
जन्ममरणांचिया कोटी । दुःख संकटीं जीव भोगी ॥ २१३ ॥
ऐसा दुःखादाता देहाभिमान । समूळ जाणोनियां आपण ।
त्याचें करावया निर्दळण । अनुतापी पूर्ण जो स्वयें होय ॥ २१४ ॥
तेणें आचार्य‌उपास्ती । लाहोनि ज्ञानखड्‍गाची प्राप्ती ।
गुरुवाक्यसाहणेप्रती । सतेजद्युती खड्‍ग केलें ॥ २१५ ॥
भववृक्षाचा समूळ कंद । देहाभिमान अतिसुबद्ध ।
अद्वैतसाधनें साधक शुद्ध । तेणें समूळ छेद करावा ॥ २१६ ॥
एवं छेदूनि देहाभिमान । उरलेनि आयुष्यें जाण ।
मही विचरती सज्जन । निरभिमान निजनिष्ठा ॥ २१७ ॥
तेथ इच्छा निंदा द्वेष तृष्णा । सर्वथा नातळें पैं जाणा ।
मनचि मुकलें मनपणा । इच्छादि तृष्णा तेथ कैंची ॥ २१८ ॥आशंका ॥
समूळ संसारनिर्दळण । करी ऐसें तें ज्ञान कोण ।
त्या ज्ञानासी कोण साधन । साधल्या ज्ञान फल काय ॥ २१९ ॥
याचें समूळ श्रवण । उद्धवाचें वांछी मन ।
तें जाणोनियां श्रीकृष्ण । स्वयें निरूपण सांगत ॥ २२० ॥

ज्ञानं विवेको निगमस्तपश्च
प्रत्यक्षमैतिह्यमथानुमानम् ।
आद्यन्तयोरस्य यदेव केवलं
कालश्च हेतुश्च तदेव मध्ये ॥ १८ ॥

नित्यानित्यविवेक । या नांव ‘ज्ञान’ चोख ।
देहद्वयाचा प्रकाशक । आत्मा सम्यक जाणती ज्ञाते ॥ २२१ ॥
सेवावया स्वादरस-नव्हाळी । प्रथम उंसाचीं पानें साळी ।
मग ऊंस तोही बळें पिळी । तोही रस आळीं तैं शर्करा लाभे ॥ २२२ ॥
तेहि शर्करा परिपाकबळें । तैं साखरचि केवळें ।
केळें आणि नारेळें । करिती नाना फळें मूळींच्या गोड्या ॥ २२३ ॥
तेवीं स्थूळाचें निराकरण । लिंगदेहाचें उपमर्दन ।
अहंकाराचें निर्दळण । करूनि पूर्ण ब्रह्म पावती ज्ञाते ॥ २२४ ॥
तें ब्रह्म निर्गुण निराकार । तद्‌रूपें देखती चराचर ।
यापरी विवेकचतुर । वस्तूचा निर्धार जाणती ॥ २२५ ॥
यापरी गा विचक्षण । जाणती वस्तूचें लक्षण ।
या नांव पैं ‘विवेकज्ञान’ । उद्धवा जाण निश्चित ॥ २२६ ॥
वस्तु निःशब्द निर्गुण । तेथ जें श्रुतिचें स्फुरण ।
इत्थंभूत शब्दज्ञान । वेद तो जाण निगम माझा ॥ २२७ ॥
तो मी वेदरूप नारायण । यालागीं वेदवचन प्रमाण ।
श्रुत्यर्थ शब्दज्ञान । करी पावन पाठकां ॥ २२८ ॥
जाणावया निजात्मस्वरूप । देहादि विषयांचा अनुताप ।
जेणें साधक होती निष्पाप । या नांव ‘तप’ उद्धवा ॥ २२९ ॥
अनुतापें दमितां मन । होय पापाचें क्षालन ।
तेव्हां श्रुत्यर्थे आपण । कल्पी ‘अनुमान’ वस्तूचें ॥ २३० ॥
देह जड मूढ अचेतन । तेथ चेतनात्मक नारायण ।
देहाचें मानूनि मिथ्यापण । अद्वैतीं मन मुसावे ॥ २३१ ॥
तें अद्वैतप्राप्तीचें लक्षण । अनन्यभावें आपण ।
सद्गुरूसी रिघावें शरण । निरभिमान भावार्थें ॥ २३२ ॥
सद्भावें अनन्यशरण । तो गुरुकृपा पावे आपण ।
पाहोनि अधिकारलक्षण । गुरु गुह्यज्ञान उपदेशी ॥ २३३ ॥
‘सर्वही निष्टंक परब्रह्म’ । हें श्रुतिगुह्य उत्तमोत्तम ।
एथ भाग्यें जो सभाग्य परम । त्यासाचि सुगम ठसावे ॥ २३४ ॥
गुरुवचन पडतां कानीं । वृत्ति निजात्मसमाधानीं ।
विनटोनि ठेली चिद्घनीं । सुखसमाधानीं स्वानंदें ॥ २३५ ॥
तयासी पुढतीं साधन । अथवा कर्माचें कर्माचरण ।
तेथ बोलों शके कोण । वेदीं मौन घेतलें ॥ २३६ ॥
जेथ द्वंद्वाची निमाली स्फूर्ती । सकळ दुःखांची समाप्ती ।
देहीं विदेहवस्तुप्राप्ती । ‘प्रत्यक्ष’ म्हणती या नांव ॥ २३७ ॥
पुसूनियां विसराचा ठावो । आठवेंवीण नित्य आठवो ।
अखंड स्वरूपानुभवो । ‘प्रत्यक्ष’ पहा हो या नांव ॥ २३८ ॥
मी आत्मा स्वानंदकंद । ऐसा अखंडत्वें परमानंद ।
‘प्रत्यक्ष’ पदाचा हा निजबोध । स्वयें गोविंद बोलिला ॥ २३९ ॥
हाचि बोध सभाग्याकडे । श्रवणमात्रें त्या आतुडे ।
एका मननें जोडे । एका सांपडे निदिध्यासें ॥ २४० ॥
एकासी तो प्रत्यगावृत्तीं । हा बोध ठसावे चित्तीं ।
एका माझिया अद्वैतभक्तीं । मी सगळा श्रीपति आतुडें ॥ २४१ ॥
निजबोध साधावया पूर्ण । उद्धवा हें तों मुख्य साधन ।
एवं साधलिया निजज्ञान । फळ कोण तें ऐक ॥ २४२ ॥
जो मी सृष्टिआदि अनंतु । नित्यमुक्तत्वें अहेतु ।
तो मी भवमूळा मूळहेतु । सृष्टिसृजिता अच्युतु स्वलीला ॥ २४३ ॥
तेथ रजोगुणाचिये स्थिती । स्त्रष्टरूपें मीचि पुढतीं ।
अद्वैतीं दावीं अनेक व्यक्ती । सृष्टिउत्पत्तिकर्ता तो मी ॥ २४४ ॥
जैसें मूळेंवीण सफळ झाड । वाढविलें निजांगीं गोड ।
तेवीं सृष्टिसंरक्षणीं कोड । मज निचाडा चाड प्रतिपालनीं ॥ २४५ ॥
बुद्धिबळें एक काष्ठाचे पोटीं । तेथ राजा प्रधान पशु प्यादा उठी ।
त्यांसी पूर्वकर्म नाहीं गांठीं । तेवीं निष्कर्मे सृष्टिप्रकाशिता तो मी ॥ २४६ ॥
निष्कर्मे जग समस्त । सृजिता मीमांसकमत ।
ठकोनि ठेलें निश्चित । जग सदोदित निष्कर्मब्रह्म ॥ २४७ ॥
जेवीं बुद्धिबळांचा खेळ । अचेतनीं युद्ध प्रबळ ।
तेवीं लोकरक्षणीं कळवळ । सृष्टिप्रतिपाळ मी कर्ता ॥ २४८ ॥
प्रकृतीच्या जडमूढ सारी । पुरुषाचेनि सचेतन निर्धारीं ।
काळफांसे घेऊनि करीं । खेळविता चराचरीं मी एक विष्णु ॥ २४९ ॥
तेथ अचेतना झुंजारीं । न मरत्या महामारीं ।
एका जैत एक हारी । उभयपक्षांतरीं खेळविता मी ॥ २५० ॥
सोंगटीं निमालियापाठीं । कवण पुण्यात्मा चढे वैकुंठीं ।
कोण पडे नरकसंकटीं । तैसा जाण सृष्टीं बंधमोक्ष ॥ २५१ ॥
तेवीं न मोडतां एकलेपण । त्या खेळाच्या ऐसें जाण ।
जगाचें करीं मी पालन । दुजेंपण नातळतां ॥ २५२ ॥
दोराचा सर्पाकार । सबळ बळें मारी वीर ।
तैसा सृष्टीसी संहार । मी प्रळयरुद्र पैं कर्ता ॥ २५३ ॥
स्वप्नीं भासलें जग संपूर्ण । तेथूनि जागा होतां आपण ।
स्वप्न निर्दळितां कष्ट कोण । तैसा मी जाण प्रळयकर्ता ॥ २५४ ॥
सृष्टिसी उत्पत्ति स्थिति निदान । आत्मा आत्मत्वें अखंड पूर्ण ।
तेंचि स्वरूप सज्ञान । स्वानुभवें आपण हो‍ऊनि ठेलें ॥ २५५ ॥
तें निजरूप झालों म्हणणें । हेंही बोलणें लाजिरवाणें ।
तें स्वयंभ असतां ब्रह्मपणें । होणें न होणें भ्रममात्र ॥ २५६ ॥
मिथ्या दोराचा सर्पाकार । भासतां तो असे दोर ।
निवर्तल्या सर्पभरभार । दोर तो दोर दोररूपें ॥ २५७ ॥
तेवीं सृष्टीसी उत्पत्ति होतां । आत्मा जन्मेना तत्त्वतां ।
सृष्टीचा प्रतिपाळकर्ता । आत्मा सर्वथा वाढेना ॥ २५८ ॥
सृष्टीसी महाप्रळय होतां । आत्मा नायके प्रळयवार्ता ।
उत्पत्तिस्थितिनिदानता । आत्मा तत्त्वतां अविकारी ॥ २५९ ॥
एवं साधनीं सधूनि ज्ञान । साधक झाले सज्ञान ।
तें अबाधित ब्रह्म पूर्ण । स्वयें आपण हो‍ऊनि ठेले ॥ २६० ॥
अज अव्यय स्वानंदघन । साधक झाले ब्रह्म पूर्ण ।
हें ज्ञानाचें फळ संपूर्ण । उद्धवा जाण निश्चित ॥ २६१ ॥
हें ज्ञानफळ आलिया हाता । उत्पत्ति स्थिति प्रळय होतां ।
अखंड परिपूर्ण निजात्मता । ते सदृष्टांता हरि सांगे ॥ २६२ ॥

यथा हिरण्यं स्वकृतं पुरस्तात्
पश्चाच्च सर्वस्य हिरण्मयस्य ।
तदेव मध्ये व्यवहार्यमाणं
नानापदेशैरहमस्य तद्वत् ॥ १९ ॥

मुकुट कुंडले करकंकणें । न घडितां सोनें सोनेपणें ।
त्याचीं करितां नाना भूषणे । लेणेंपणें उणें नव्हेचि हेम ॥ २६३ ॥
ते मोडतां अळंकारठसे । सोनें अविकार संचलें असे ।
तेवीं उत्पत्तिस्थितिविनाशें । माझें स्वरूप चिदंशें अविनाशी ॥ २६४ ॥
माझें स्वरूप शुद्ध परब्रह्म । तेथ नाना रूप नाना नाम ।
भासतांही जग विषम । ब्रह्मरस समसाम्यें ॥ २६५ ॥
जेवीं सूर्याचे किरण । सूर्यावेगळे नव्हती जाण ।
तेवीं जग मजशीं अभिन्न । तेंचि निरूपण हरि सांगे ॥ २६६ ॥

विज्ञानमेतत् त्रियवस्थमङ्ग
गुणत्रयं कारणकार्यकर्तृ ।
समन्वयेन व्यतिरेकतश्च
येनैव तुर्येण तदेव सत्यम् ॥ २० ॥

सत्त्वगुणें जागरण । रजोगुणें दिसे स्वप्न ।
तमोगुणें सुषुप्ति जाण । लागे संपूर्ण गाढ मूढ ॥ २६७ ॥
ऐसें तिहीं अवस्थायुक्त मन । कार्य कर्तृत्व कारण ।
त्रिविध जग भासे संपूर्ण । ब्रह्म समन्वयें जाण सदोदित ॥ २६८ ॥
मृत्तिकेवेगळा घट न दिसे । तंतूवेगळा पट न प्रकाशे ।
तेवीं मजवेगळें जग नसें । जें जें भासे तें मद्‌रूप ॥ २६९ ॥
जो मी तिनी गुणांतें नातळता । अवस्थात्रयातें नाकळता ।
तिंही अवस्थांतें प्रकाशिता । तो मी चवथा जाण ‘तुरीय’ ॥ २७० ॥
तिन्ही अवस्था तिन्ही गुण । दृश्य द्रष्टा आणि दर्शन ।
त्रिपुटीप्रकाशिता पूर्ण । ती मी चवथा जाण ‘तुरीय’ ॥ २७१ ॥
जो मी तुरीय सच्चिद्घन । त्या माझ्या ठायीं अवस्थागुण ।
नभीं नीळिमा मिथ्या भान । तैसे नसते जाण भासती ॥ २७२ ॥
आशंका ॥
‘तिंही अवस्थांचें ज्ञान पाहीं । देखिजे समस्तांच्या ठायीं ।
चवथें ज्ञान ‘तुरीय’ कांहीं । ऐकिलें नाहीं गोविंदा’ ॥ २७३ ॥
चौथे ज्ञान तुरीयावस्था । मिथ्या म्हणसी न विचारतां ।
तेचिविखीं विशदार्था । श्रीकृष्ण तत्त्वतां सांगत ॥ २७४ ॥ ‘व्यतिरेकतश्च’ ॥
देहादिप्रपंचव्यतिरेकता । भूतीं भूतांचा लयो पाहतां ।
लीन झालिया गुणावस्था । उरे मी चवथा ‘तुरीय’ ॥ २७५ ॥
तें एवंविध बोलों जातां । वेदीं मूग आरोगिले सर्वथा ।
हें अनुभवैकवेद्य तत्त्वतां । शब्दप्रगल्भता सरेना ॥ २७६ ॥
एथ न चले युक्तिप्रयुक्ती । न चले जाणिवेची व्युत्पत्ती ।
न चले लक्ष्यलक्षणस्थिति । गुरुकृपाप्राप्ती ‘तुरीय’ ॥ २७७ ॥
जागृत्यादि सर्वही सत्ता । सुषुप्ति सर्वही असतां ।
याचा ‘तुरीय’ मी प्रकाशिता । मजविण सर्वथा त्या भासती केवीं ॥ २७८ ॥
जो सुषुप्तीं साक्षित्व पावता । तो मी ‘तुरीय’ जाण पां चौथा ।
त्या मज सत्यस्वरूपता । केला निश्चितार्था निश्चयो वेदें ॥ २७९ ॥
त्या स्वरूपावेगळें एथ । जें भासे तें मिथ्याभूत ।
तेचि अर्थीं श्रीकृष्णनाथ । असे सांगत निजबोधें ॥ २८० ॥

न यत् पुरस्तादुत यन्न पश्चात्
मध्ये च तन्न व्यपदेशमात्रम् ।
भूतं प्रसिद्धं च परेण यद्यद्
तदेव तत्स्यादिति मे मनीषा ॥ २१ ॥

जागृतीमाजीं जें जें दिसे । तें तें जागृतीसवें नासे ।
स्वप्नीं जें जें आभासे । तें स्वप्नासरिसें मावळे ॥ २८१ ॥
जागृती स्वप्न निकार्येंसीं । दोनी हारपती सुषुप्तीपाशीं ।
सुषुप्ती हारपे जागृतीसीं । यापरी प्रपंचासी सत्यत्व नाहीं ॥ २८२ ॥
प्रपंच सृष्टीपूर्वीं नाहीं । प्रळयानंतर नुरेचि कांहीं ।
मध्येंचि आभासे जें कांहीं । तें मिथ्या पाहीं असंत ॥ २८३ ॥
प्रपंचाचें वोडंबर । नामरूपाचे उभारी भार ।
तें प्रयक्ष देखों नश्वर । गंधर्वनगर तत्प्राय ॥ २८४ ॥
पित्यादेखतां पुत्र मरे । पुत्रादेखतां पिता झुरे ।
काळें काळ अवघेंचि सरे । कोणीही नुरे क्रियेसी ॥ २८५ ॥
सागरीं जे लहरी उसासे । उसासली ते स्वयेंचि नासे ।
तेवीं नामरूपा आलें दिसे । तें अनायासें नश्वर ॥ २८६ ॥
प्रपंच हें नाममात्र । येरवीं परमात्मा मी स्वतंत्र ।
एवं संसाराचें जन्मपत्र । नेणोनि दुस्तर मानिती जीव ॥ २८७ ॥
प्रपंच ज्यापासूनि झाला । जेणें सर्वार्थीं प्रकाशिला ।
अंतीं ज्यामाजीं सामावला । तो तद्‌रूप संचला निजात्मा ॥ २८८ ॥
शुक्तिकारजतन्यायें जाण । प्रपंच ब्रह्मेंसीं अभिन्न ।
जें प्रपंचाचे स्फुरे स्फुरण । तें ब्रह्मचि पूर्ण उद्धवा ॥ २८९ ॥
त्या माझेनि सत्य श्रुतिस्मृती । तो मी सत्यपदीज्ञ श्रीपती ।
त्रिसत्य सत्य तुजप्रती । सांगितला निश्चितीं निजभावार्थ ॥ २९० ॥
ऐकोन देवाचें वचन । उद्धव आशंकी आपण ।
एकाचेनि मतें जाण । प्रपंच भिन्न मानिती ॥ २९१ ॥
प्रपंचासी देवो कांहीं । निजांगीं आतळला नाहीं ।
ऐसें तूं कल्पिसी कांहीं । ऐक तेविषयीं सांगेन ॥ २९२ ॥

अविद्यमानोऽप्यवभासते यो
वैकारिको राजससर्ग एषः ।
ब्रह्म स्वयंज्योतिरतो विभाति
ब्रह्मेन्द्रियार्थात्मविकारचित्रम् ॥ २२ ॥

मुख्यत्वें मन विकारी पूर्ण । त्यासी मिळूनि तिनी गुण ।
नसताचि संसार जाण । विचित्रा भरण दाखवी ॥ २९३ ॥
मन बुद्धि चित्ता अहंकार । आणि अधिष्ठाते सुरवर ।
हे सत्त्वगुणाचे विकार । जाण साचार उद्धवा ॥ २९४ ॥
रजोगुणाचीं दशेंद्रियें । पंचभूतें पंचविषये ।
तमोगुणिया जन्म होये । ते जनासी पाहें भुलविती ॥ २९५ ॥
जेवीं वोडंबरियाचा खेळ । नसताचि भासे प्रबळ ।
तेवीं त्रिगुणांचें विचित्र जाळ । मिथ्या निर्मूळ आभासे ॥ २९६ ॥
ब्रह्म स्वयें अकारण । स्वप्रकाशें प्रकाशमान ।
तेंचि प्रपंचाचें महाकारण । प्रकाशक जाण स्वयें झालें ॥ २९७ ॥
जेवीं छायामंडपींच्या नाना व्यक्ती । तद्‌रूप भासे दीपदीप्तीं ।
तेवीं जगदाकारें स्वयंज्योती । भासें मी चिन्मूर्ति परमात्मा ॥ २९८ ॥
एवं प्रपंचाचें जें स्फुरण । तें स्वप्रकाश ब्रह्म पूर्ण ।
हें हातवसूनि ब्रह्मज्ञान । विकल्पच्छेदन हरि सांगे । २९९ ॥

एवं स्फुटं ब्रह्म विवेकहेतुभिः
परापवादेन विशारदेन ।
छित्त्वाऽत्मसन्देहमुपारमेत
स्वानन्दतुष्टोऽखिलकामुकेभ्यः ॥ २३ ॥

पूर्वीं बोलिलों यथानिगुती । ब्रह्मज्ञान नानायुक्तीं ।
ते करतलामलकस्थिती । प्रकट प्रतीती प्रमाण ॥ ३०० ॥
वेद-विवेक-अनुमान । ब्रह्म‍उपदेशाचें लक्षण ।
ज्ञानाज्ञानाचें फळ पूर्ण । तुज म्यां संपूर्ण सांगितलें ॥ ३०१ ॥
तेथें देहेंद्रियांचें मिथ्यापण । देहात्मभावाचें निराकरण ।
ब्रह्म अद्वयत्वें परिपूर्ण । तेंहि गुह्य ज्ञान प्रकाशिलें ॥ ३०२ ॥
म्यां प्रकाशिलें पूर्ण ज्ञान । जें दुर्लभ दुर्गम दुष्प्राप्य जाण ।
हेंचि सिद्धांचें समाधान । हेंचि साधन साधकां ॥ ३०३ ॥
जें म्यां सांगितलें ब्रह्मज्ञान । हेंचि उपदेशशस्त्र तीक्षण ।
साधक साधूनियां पूर्ण । संशय जाण छेदिती ॥ ३०४ ॥
म्यां सांगितलें ब्रह्मज्ञान । तेथ संदेह मानी मन ।
तेणें संदेहेंसीं देहाभिमान । येणें शस्त्रें जाण् छेदिती ॥ ३०५ ॥
यापरी संदेहच्छेदन । करूनि द्वैताची बोळवण ।
निर्दाळूनियां मीतूंपण । स्वानंदीं निमग्न साधक ॥ ३०६ ॥
वर्णाश्रम कुळ जाती । जीवशिवादि पदस्थिती ।
यांची स्फुरेना अहंकृती । या नांव ‘उपरति’ उद्धवा ॥ ३०७ ॥
इहमुत्रादि फळें समस्तें । कोण कामी त्या कामातें ।
विषय विषयी विषयभोगातें । सर्वथा तेथें असेना ॥ ३०८ ।
यापरी नित्य निष्काम । साधक झाले ‘आत्माराम’ ।
परमानंदीं निमग्न परम । पावले ‘उपरम’ येणें योगें ॥ ३०९ ॥
देहेंद्रियें असतां प्राण । कैसेनि गेला देहाभिमान ।
उद्धवा ऐसें कल्पील मन । तेंचि निरूपण हरि सांगे ॥ ३१० ॥

नात्मा वपुः पार्थिवमिन्द्रियाणि
देवा ह्यसुर्वायुजलं हुताशः ।
मनोऽन्नमात्रं धिषणा च सत्त्वं
अहङ्कृतिः खं क्षितिरर्थसाम्यम् ॥ २४ ॥

देह आत्मा नव्हे पार्थिवपणें । इंद्रियें आत्मा नव्हतीं येणें गुणें ।
तीं तंव देहाचीं उपकरणें । एकदेशीपणें व्यापार ॥ ३११ ॥
इंद्रियाधिष्ठाते देव । तेही आत्मा नव्हती सर्व ।
त्यांसी इंद्रियांचा अहंभाव । आत्मपदीं ठाव त्यां कैंचा ॥ ३१२ ॥
देह चाळिता जो प्राण । तोही आत्मा नव्हे जाण ।
प्राण केवळ अज्ञान । करी गमनागमन देहवशें ॥ ३१३ ॥
प्राण जरी आत्मा होता । तरी तो देहासवें न वचता ।
यालागीं प्राणासी निजात्मता जाण सर्वथा घडेना ॥ ३१४ ॥
आत्मा पृथ्वी नव्हे जडपणें । जळ नव्हे द्रवत्वगुणें ।
अग्नि नव्हे दाहकपणें । चंचळपणें नव्हे वायु ॥ ३१५ ॥
आत्मा नभ नव्हे शून्यपणें । मन नव्हे संकल्पगुणें ।
अंतःकरण नव्हे नश्वरलक्षणें । चित्त चिंतनें नव्हे आत्मा ॥ ३१६ ॥
आत्मा नव्हे अभिमान । त्यासी सुखदुःखांचें बंधन ।
बुद्धि आत्मा नव्हे जाण । बोधकपण तीमाजीं ॥ ३१७ ॥
आत्मा नव्हे तिनी गुण । गुणांमाजीं विकार पूर्ण ।
महत्तत्व गुणांचें कारण । तें आत्मा आपण कदा नव्हे ॥ ३१८ ॥
प्रकृति जे गुणसाम्यावस्था । तेही आत्मा नव्हे तत्त्वतां ।
आत्मदृष्टीं प्रकृति पाहतां । मिथ्या तत्त्वतां ते होय ॥ ३१९ ॥
जेथ मूळप्रकृतिचा वावो । तेथ प्रकृतिकार्यां कैंचा ठावो ।
यापरी आत्मानुभवो । निःसंदेहो भोगिती ॥ ३२० ॥
यापरी साधूनियां ज्ञान । साधकीं छेदिला देहाभिमान ।
ऐसे हो‍ऊनियां निरभिमान । सदा सुखसंपन्न साधक ॥ ३२१ ॥
एवं जे नित्य निरभिमान । त्यांसी प्रारब्धें विषयसेवन ।
करितां न बाधी दोषगुण । तेंचि निरूपण हरि सांगे । ३२२ ॥

समाहितैः कः करणैर्गुणात्मभिः
गुणो भवेन्मत्सुविविक्तधाम्नः ।
विक्षिप्यमाणैरुत किं न दूषणं
घनैरुपेतैर्विगतै रवेः किम् ॥ २५ ॥

देहेंद्रियावेगळा पाहीं । अपरोक्ष आत्मा जाणितला जिंहीं ।
त्यांसी इंद्रियनेमें लाभ कायी । विक्षेपें नाहीं हानी त्यांसी ॥ ३२३ ॥
दोराचा साप खिळोनि मंत्रीं । मंत्रवादी निःशंक धरी ।
न खिळितां जो धरी करीं । त्यासीही न करी बाधा तो ॥ ३२४ ॥
जो मृगजळीं पोहोनि गेला । तो दैवाचा कडे पडिला ।
पोहेचिना तो नाहीं बुडाला । कोरडा आला ऐलतीरा ॥ ३२५ ॥
तेवीं देहेंद्रियांचें मिथ्याभान । जाणोनि झाले ते सज्ञान ।
त्यांसी इंद्रियांचें बंधन । सर्वथा जाण अनुपेगी ॥ ३२६ ॥
जयासी माझें अपरोक्ष ज्ञान । तेणें घालोनियां आसन ।
अखंड धरितां ध्यान । अधिक उपेग जाण असेना ॥ ३२७ ॥
जेवीं मी लीलाविग्रहधारी । तेवीं तेही वर्ततां शरीरीं ।
ते इंद्रियकर्मावारीं । भवसागरीं न बुडती ॥ ३२८ ॥
अथवा तो इंद्रियसंगतीं । दैवें अनेक विषयप्राप्ती ।
भोगितांही अहोरातीं । ब्रह्मस्थिति भंगेना ॥ ३२९ ॥
स्थिति न भंगावया हेंचि कारण । माझें स्वप्रकाश स्वानंदघन ।
पावले निजधाम ब्रह्म पूर्ण । तेथ विषयस्फुरण बाधीना ॥ ३३० ॥
जेवीं सूर्य उगवोनि गगनीं । लोक सोडवी निद्रेपासूनी ।
ते कर्मीं प्रवर्तवोनी । अलिप्त दिनमणि जनकर्मा ॥ ३३१ ॥
तेवीं मी परमात्मा स्वयंजोती । प्रभा प्रकाशीं त्रिजगतीं ।
त्या जनकर्मांच्या क्रियाशक्ती । मी अलिप्त निश्चितीं निजात्मा ॥ ३३२ ॥
मुक्तासी स्त्रीपुत्रगृहसंग । तेणें वेष्टला दिसे चांग ।
म्हणसी केवीं मानूं निःसंग । तें सांगे श्रीरंग रविदृष्टातें ॥ ३३ ॥

घनैरुपेतैर्विगतै रवेः किम् ॥

उंच लक्षयोजनें रविमंडळ । बारा योजनें मेघपडळ ।
तेणें सूर्य झांकोळिला केवळ । लोक सकळ मानिती ॥ ३३४ ॥
परी सूर्य आणि आभाळासी । भेटी नाहीं कल्पांतेंसीं ।
तेवीं इंद्रियकर्म सज्ञानासी । कदाकाळेंसीं स्पर्शेना ॥ ३३५ ॥
अभ्र आच्छादी जगाचे डोळे । जग म्हणे सूर्य आच्छादिला आभाळें ।
ऐसेंचि विपरीत ज्ञान कळे । मायामेळें भ्रांतासी ॥ ३३६ ॥
तें अभ्र आल्या गेल्यापाठीं । सूर्यासी न पडे आठीवेठी ।
तेवीं गृहदारासंगासाठीं । न पडे संकटीं सज्ञान ॥ ३३७ ॥
जेवीं सूर्यातें नातळे आभाळ । तेवीं ज्ञात्यासी संग सकळ ।
इंद्रियकर्मांचा विटाळ । ज्ञात्यासी अळुमाळ लागेना ॥ ३३८ ॥
ऐक त्या ज्ञात्याचें रूप परम । तो देहीं असोनि परब्रह्म ।
यालागीं त्यासी इंद्रियकर्म । समविषय बाधीना ॥ ३३९ ॥
ज्ञाता सर्वार्थीं अलिप्त । तेंचि करावया सुनिश्चित ।
आकाश दृष्टांतें श्रीकृष्णनाथ । स्वयें सांगत साक्षेपें ॥ ३४० ॥

यथा नभो वाय्वनलाम्बुभूगुणै
गतागतैर्वर्तुगुणैर्न सज्जते ॥
तथाक्षरं सत्त्वरजस्तमोमलैः
अहंमतेः संसृतिहेतुभिः परम् ॥ २६ ॥

पृथ्वी जळ अनळ अनिळ । त्यांसी नभ व्यापक सकळ ।
परी पृथ्व्यादिकांचा मळ । नभासी अळुमाळ लागेना ॥ ३४१ ॥
नभ पृथ्वीरजें कदा न मैळे । धुरकटेना धूमकल्लोळें ।
अग्नीचेनि महाज्वाळें । कदाकाळें जळेना ॥ ३४२ ॥
वायुचेनि अतिझडाडें । आकाश कदाकाळें न उडे ।
उदकाचेनि अतिचढें । आकाश न बुडे सर्वथा ॥ ३४३ ॥
कां सूर्याचे निदाघकिरणीं । नभ घामेजेना उन्हाळेनी ।
अथवा हिमाचिया हिमकणीं । नभ कांकडोनी हिंवेना ॥ ३४४ ॥
पर्जन्य वर्षतां प्रबळ । नभ वोलें नव्हे अळुमाळ ।
यापरी नभ निर्मळ । लावितांही मळ लागेना ॥ ३४५ ॥
त्या आकाशासी अलिप्त । जें क्षराक्षरही अतीत ।
तें अक्षर परब्रह्म सदोदित । त्रिगुणातीत चिन्मात्र ॥ ३४६ ॥
जें अजरामर अविनाशी । जें प्रकाशमान स्वप्रकाशीं ।
ऐसिये वस्तूची प्राप्ती ज्यासी । अद्वयत्वेंसी फावली ॥ ३४७ ॥
जेवीं न मोडितां लागवेगें । सोनटका सोनें झाला सर्वांगें ।
तेवीं करणीवीण येणें योगें । जे झाले निजांगें परब्रह्म ॥ ३४८ ॥
त्यांसी गुणांची त्रिगुण मागी । लवितांही न लगे अंगीं ।
विषयी करितां विषयभोगीं । ते विषयसंगीं निःसंग ॥ ३४९ ॥
घटी चंद्रबिंब दिसे । तें घटासी स्पर्शेलें नसे ।
ओलें नव्हें जळरसें । देहीं जीव असे अलिप्त तैसा ॥ ३५० ॥
ते घटी कालविल्या शेण । बिंबप्रतिबिंबां नातळे जाण ।
तेवी देहींचें पापाचरण । जीवशिवस्थान ठाकीना ॥ ३५१ ॥
घटीं कालविल्या कस्तूरी । बिंबप्रतिबिंब सुवास न धरी ।
तेवीं देहींच्या पुण्याची थोरी । जीवशिवावरी पावेना ॥ ३५२ ॥
आकाश जळावयालागीं । घृते पेटविली महाआगी ।
आकाश असतां अग्निसंगीं । दाहो अंगीं लागेना ॥ ३५३ ॥
आकाश असोनि अग्निमेळें । अग्निज्वाळे कदा न जळे ।
तेवीं ज्ञाता विषयकल्लोळें । कदा काळें विषयी नव्हे ॥ ३५४ ॥
गुणांचेनि देहसंगे । योगी वर्तता येणें योगें ।
ते भोगितांही विषयभोगें । अलिप्त सर्वांगें सर्वदा ॥ ३५५ ॥
हे कळलें ज्यां भोगवर्म । ते देहीं असोन परब्रह्म ।
त्यांसी बाधीना भोगभ्रम । अक्षर परम स्वयें झाले ॥ ३५६ ॥
ते अक्षर झाले आतां । याही बोलासी ये लघुता ।
जन ज्ञानीं अज्ञानीं वर्तता । अक्षरता अभंग ॥ ३५७ ॥
ते विसरोनि ब्रह्मरूपता । मी देही म्हणवी देह‍अहंता ।
तेथें वाढली विषयावस्था । दृढ बद्धता तेणें झाली ॥ ३५८ ॥
ते निवारावया बद्धता । त्यजावी विषयलोलुपता ।
विषयत्यागेंवीण सर्वथा । नित्यमुक्तता घडे ना ॥ ३५९ ॥
न जोडतां नित्यमुक्तता । साधक जरी झाला ज्ञाता ।
तरी तेणें ज्ञातेपणें सर्वथा । विषयासक्तता न करावी ॥ ३६० ॥

तथापि सङ्गः परिवर्जनीयो
गुणेषु मायारचितेषु तावत् ।
मद्भक्तियोगेन दृढेन यावत्
रजो निरस्येत मनःकषायः ॥ २७ ॥

स्वरवर्णयुक्त संपूर्ण । चहूं वेदीं झाला निपुण ।
तेणें बळें विषयाचरण । करितां दारुण बाधक ॥ ३६१ ॥
सकळ शास्त्रांचें श्रवण । करतळामलक झाल्या पूर्ण ।
शब्दज्ञानाचें जें मुक्तपण । तेणेंही विषयाचरण बाधक ॥ ३६२ ॥
प्राणापनांचिया समता । जरी काळवंचना आली हाता ।
तरी विषयांची विषयावस्था । जाण सर्वथा बाधक ॥ ३६३ ॥
शापानुग्रहसमर्थ नर । आम्ही ज्ञाते मानूनि थोर ।
त्यांसही विषयसंचार । होय अपार बाधक ॥ ३६४ ॥
आसन उडविती योगबळें । दाविती नाना सिद्धींचे सोहळे ।
त्यांसही विषयांचे भोगलळे । होती निजबळें बाधक ॥ ३६५ ॥
इतरांची कोण कथा । मंत्रें मंत्रमूर्ति प्रसन्न असतां ।
त्यासीही विषयावस्था । जाण सर्वथा बाधक ॥ ३६६ ॥
किंचित् झाल्या स्वरूपप्राप्ती । ‘मी मुक्त’ हे स्फुरे स्फूर्ती ।
तथापि विषयांची संगती । त्यासीही निश्चितीं बाधक ॥ ३६७ ॥
अभिमानाचें निर्दळण । स्वयें करूनियां आपण ।
नित्यमुक्त नव्हतां जाण । विषयाचरण बाधक ॥ ३६८ ॥
जेवीं चकमकेची आगी । जाळूं न शके नाटॆलागीं ।
तेवीं ब्रह्मप्राप्ती प्रथमरंगीं । प्रपंचसंगीं विनाशे ॥ ३६९ ॥
विषय मिथ्या मायिक । ते भोगीं जंव भासे हरिख ।
तंववरी विषय बाधक । जाण निष्टंक उद्धवा ॥ ३७० ॥
तें त्यागावया विषयसेवन । निर्दळावा देहाभिमान ।
याचियालागीं माझें भजन । साक्षेपें जाण करावें ॥ ३७१ ॥
व्रत तप तीर्थ दान । करितां योग याग यजन ।
वेदशास्त्र पुराणश्रवण । तेणें देहाभिमान ढळेना ॥ ३७२ ॥
भावें करितां माझें भजन । समूळ सुटे देहाभिमान ।
भक्ती उत्तमोत्तम साधन । भक्तीआधीन परब्रह्म ॥ ३७३ ॥
ज्ञान वैराग्य निवृत्ती । धृति शांति ब्रह्मस्थिती ।
यांची जननी माझी भक्ती । जाण निश्चितीं उद्धवा ॥ ३७४ ॥
चहूं मुक्तींहूनि वरती । उल्हासें नांदे माझी भक्ती ।
माझे भक्तीची अनिवार शक्ती । तिसी मी निश्चितीं आकळलों ॥ ३७५ ॥
माझें स्वरूप अनंत अपार । तो मी भक्तीनें आकळलों साचार ।
यालागीं निजभक्तांचें द्वार । मी निरंतर सेवितसें ॥ ३७६ ॥
भक्तीनें आकळलों जाण । यालागीं मी भक्ताअधीन ।
माझिये भक्तीचें महिमान । मजही संपूर्ण कळेना ॥ ३७७ ॥
बहुतीं करूनि माझी भक्ती । मज ते मोक्षचि मागती ।
उपेक्षूनि चारी मुक्ती। करी मद्भक्ती तो धन्य ॥ ३७८ ॥
ऐशी जेथ माझी भक्ती । तेथ पायां लागती चारी मुक्ती ।
त्यासी सर्वस्वें मी श्रीपती । विकिलों निश्चितीं भावार्थें ॥ ३७९ ॥
ते भक्तीच मुख्य ज्यास साधन । यालागीं मी त्या भक्ताअधीन ।
त्यांचे कदाकाळें वचन । मी अणुप्रमाण नुल्लंघीं ॥ ३८० ॥
ते मज म्हणती होईं सगुण । तैं मी सिंह सूकर होय आपण ।
त्यांलागीं मी विदेही जाण । होय संपूर्ण देहधारी ॥ ३८१ ॥
एका अंबरीषाकारणें । दहा जन्म म्यां सोसणें ।
अजत्वाचा भंग साहणें । परी भक्तांसी उणें येऊं नेदीं ॥ ३८२ ॥
द्रौपदी नग्न करितां तांतडी । तिळभरी हों नेदींच उघडी ।
झालों नेसविता वस्त्रें कोडी । भक्तसांकडीं मी निवारीं ॥ ३८३ ॥
तो मी भक्तसाहाकारी । अजन्मा त्यांचेनि जन्म धरीं ।
समही वर्ते अरिमित्रीं । भक्तकैवारी हो‍ऊनियां ॥ ३८४ ॥
जो माझिया भक्तां हितकारी । तो मज परम मित्र संसारीं ।
जो माझ्या भक्तांसी वैर करी । तो मी नानापरी निर्दळीं ॥ ३८५ ॥
ऐसा मी भक्तसाह्य श्रीकृष्ण । त्या माझें निजभजन ।
न करूनियां अभाग्य जन । अधःपतन पावती ॥ ३८६ ॥
म्हणशी ‘पाप असतां शरीरीं । तुझें भजन घडे कैशा परी’ ।
सकळ पापांची बोहरी । माझें नाम करी निमेषार्धें ॥ ३८७ ॥
ऐकोनि नामाचा गजर । पळे महापातकांचा संभार ।
नामापाशीं महापापासी थार । अणुमात्र असेना ॥ ३८८ ॥
माझिया निजनामापुढें । सकळ पाप तत्काळ उडे ।
तें पाप नामस्मरत्याकडे । केवीं बापुडें येऊं शके ॥ ३८९ ॥
अवचटें सूर्य अंधारीं बुडे । तरी पाप न ये भक्तांकडे ।
भक्तचरणरेणु जेथ पडे । तेथ समूळ उडे पापराशी ॥ ३९० ॥
माझें नाम ब्रह्मास्त्र जगीं । महापाप तें बापुडें मुंगी ।
नामापुढे उरावयालागीं । कस त्याचे अंगीं असेना ॥ ३९१ ॥
माझे नामाचा प्रताप ऐसा । मा माझे भक्तीची कोण दशा ।
पडलिया मद्भक्तीचा ठसा । तो नागवे सहसा कळिकाळा ॥ ३९२ ॥
यालागीं माझे भजन । निर्दळी देहाभिमान ।
माझे निजभजनेंवीण जाण । देहाभिमान तुटेना ॥ ३९३ ॥
जेणें तुटे देहाभिमान । तें कैसें म्हणशी तुझें भजन ।
अभेदभावें भक्ती पूर्ण । तेणें देहाभिमान निर्दळे ॥ ३९४ ॥
भगवद्भाव सर्वांभूतीं । या नांव गा ‘अभेदभक्ती’ ।
हे आकळल्या भजनस्थिती । अहंकृती उरेना ॥ ३९५ ॥
माझें नाम ज्याचे वदनीं । माझी कीर्ति ज्याचे श्रवणीं ।
माझा भाव ज्याचे मनीं । ज्याचे करादिचरणीं क्रिया माझी ॥ ३९६ ॥
जो जागृतीमाजीं पाहे मातें । जो स्वप्नीं देखे मज एकातें ।
जो मजवेगळें चित्त रितें । न राखे निश्चितें निजनिष्ठा ॥ ३९७ ॥
यापरी भजनस्थितीं । त्रिगुण विकार मावळती ।
तेणें अहंकाराची निवृत्ती । विषयासक्ति निर्दळे ॥ ३९८ ॥
भक्तांसी विषयसेवन । सर्वथा बाधक नव्हे जाण ।
तो विषय करी मदर्पण । तेणें बाधकपण नव्हे त्यासी ॥ ३९९ ॥
नाना साधनें विषयो त्यागिती । त्यागितां परम दुःखी होती ।
भक्त विषयो भगवंतीं अर्पिती । तेणें होती नित्यमुक्त ॥ ४०० ॥
ग्रासोग्रासीं हरिस्मरण । तैं अन्नचि होय परब्रह्म पूर्ण ।
त्यासी नाहीं बाधकपण । ब्रह्मार्पण सहजेंचि ॥ ४०१ ॥
भक्तांची भजनस्थिती । विषयीं मद्‌रूपता भाविती ।
तेणें मावळे विषयस्फूर्ती । नव्हे ती या रीतीं बाधक ॥ ४०२ ॥
यापरी माझें भजन । करी मनोमळक्षाळण ।
विकारेंसी तिन्ही गुण । करी निर्दळण देहाभिमान ॥ ४०३ ॥
ऐशी न करितां माझी भक्ती । न निर्दळितां अहंकृती ।
करणें जे विषयासक्ती । ते जाण निश्चितीं बाधक ॥ ४०४ ॥
नातुडतां अकर्तात्मबोध । आदरूं नये विषयसंबंध ।
विषयाचा विषय‍उद्बोध । अति अशुद्ध बाधक ॥ ४०५ ॥
जरी विषय मिथ्या मायिक । तरी साधकां अतिबाधक ।
येचि अर्थीं यदुनायक । विशदार्थें देख सांगत ॥ ४०६ ॥

यथाऽऽमयोऽसाधुचिकित्सितो नृणां
पुनः पुनः सन्तुदति प्ररोहान् ।
एवं मनोऽपक्व कषायकर्म
कुयोगिनं विध्यति सर्वसङ्गम् ॥ २८ ॥

वैद्य नेणे रोगाचें लक्षण । नेणे धातुपुष्ट कीं क्षीण ।
नेणे पथ्य ना अनुपान । नाडीज्ञान कळेना ॥ ४०७ ॥
त्यापासाव वोखद घेतां । पुनः पुनः वाढे व्यथा ।
तेवीं अवैराग्यें त्याग करितां । साधकां बाधकता अनिवार ॥ ४०८ ॥
हृदयीं नाहीं विषयनिवृत्ति । बाह्य त्यागें वाढवी विरक्ती ।
ऐशी जे बहिर्मुद्रास्थिती । ते जाण निश्चितीं ‘कुयोग’ ॥ ४०९ ॥
सांडोनियां भगवद्भजन । वेदविधि मार्गविहीन ।
ऐसें जें कां त्यागलक्षण । ‘कुयोग’ संपूर्ण त्या नांव ॥ ४१० ॥
द्रव्यदाराविषयासक्ती । दृढ वासना असतां चित्तीं ।
बाह्य त्याग मिथ्या विरक्ती । ‘कुयोग’ निश्चितीं या नांव ॥ ४११ ॥
आम्ही राजयोगी अतिश्रेष्ठ । म्हणोनि विषय भोगी यथेष्ट ।
वोस पडली वैराग्यपेंठ । ‘कुयोग’ चोखट या नांव ॥ ४१२ ॥
आपली चोरूनि विषयासक्ती । बाह्य मिरवी मिथ्या विरक्ती ।
हेचि ‘कुयोगाची’ स्थिती । जाण निश्चितीं उद्धवा ॥ ४१३ ॥
ऐशिया कुयोगियां जाण । पुढतीं जन्म पुढतीं मरण ।
दुःखावर्तीं पडिले पूर्ण । सोडवी कोण तयांसी ॥ ४१४ ॥
नव्हेचि इहलोकींचा विषयभोग । नव्हेचि परमार्थीं शुद्ध त्याग ।
अंतरला उभय प्रयोग । दुःखभाग कुयोग्या ॥ ४१५ ॥
परमार्थें त्यागसाधन । करितां अंतराय आलें विघ्न ।
तयासी अवगती नव्हे जाण । जरी अनुताप पूर्ण स्वयें उपजे ॥ ४१६ ॥

कुयोगिनो ये विहितान्तरायैः
मनुष्यभूतैस्त्रिदशोपसृष्टैः ।
ते प्राक्तनाभ्यासबलेन भूयो
युञ्जन्ति योगं न तु कर्मतन्त्रम् ॥ २९ ॥

ब्रह्मज्ञानार्थ केला त्याग । अभ्यासही मांडिला साङ्ग ।
मध्येंचि वोढवला उपसर्ग । विघ्नें अनेग साधकां ॥ ४१७ ॥
उपजे कामाचा अतिवेग । खवळे क्रोधाची लगबग ।
शिष्यसुहदांचे उद्वेग । मनीं उबग स्वहिताचा ॥ ४१८ ॥
दारारूपें उपसर्ग । देव देती पैं अनेग ।
ऐसा अंतरायीं योगभंग । होतां अनुराग उद्धरी ॥ ४१९ ॥
अभ्यास करितां अतिनिगुती । दैवें अंतराय योगा येती ।
तेथ निर्वेद उपजल्या चित्तीं । तोचि अभ्यास पुढतीं करी योगी ॥ ४२० ॥
निजयोग अभ्यासबळें । जाळी अंतरायदोष समूळें ।
परी कर्माचीं कर्मठ जाळें । योगी कदाकाळें स्पर्शेना ॥ ४२१ ॥
अंतरायीं योग छळितां जाण । जरी योगी पावला मरण ।
तरी तो नव्हे कर्माधीन । हें श्लोकार्धें श्रीकृष्ण बोलिला स्वयें ॥ ४२२ ॥
पूर्वीं करितां योगसाधन । अदृष्टगतीं अंतराय जाण ।
योगी पावल्याही मरण । गती कोण तयासी ॥ ४२३ ॥
अंतरायपरतंत्र । झाल्या योगी पावे जन्ममात्र ।
तेथही नादरी कर्मतंत्र । पूर्वाभ्यासें स्वतंत्र प्रवर्ते योगी ॥ ४२४ ॥
मार्गस्था मार्गी गुंती । पडोनियां लागली वस्ती ।
तो येरे दिवसीं तेचि पंथीं । लागे निश्चितीं निजमार्गा ॥ ४२५ ॥
यापरी योगिया आपण । प्राक्तनसंस्कारें जाण ।
योगाभ्यास करी पूर्ण । परी कर्माधीन कदा नव्हे ॥ ४२६ ॥
साधनीं असतां माझी भक्ती । तैं अणुमात्र न पडे गुंती ।
मी भक्तकैवारी श्रीपती । राखें अहोरातीं निजभक्ता ॥ ४२७ ॥
जेथ माझे भक्तीची आवडी । तेथ विघ्नें केवीं रिघतीं बापुडीं ।
महाविघ्नांचिया कोडी । माझें नाम विभांडी उद्धवा ॥ ४२८ ॥
भजनहीन योगीश्वर । अंतरायें पावे जन्मांतर ।
तरी तो कर्मीं कर्मपर । नव्हे साचार पूर्वसंस्कारें ॥ ४२९ ॥
‘जे पावले जीव जीवन्मुक्ती । तेही प्रारब्धकर्में वर्तती ।
मा योगभ्रष्ट कर्म त्यागिती । घडे कैशा रीतीं’ म्हणशील ॥ ४३० ॥
मुक्ताचें जें मोक्षस्थान । तेंचि साधकाचें मुख्य साधन ।
यालागीं त्या दोघांही जाण । कर्मबंधन बाधीना ॥ ४३१ ॥
मी एक कर्मकर्ता । ऐशी ज्यास नुपजे अहंता ।
त्यासीही जाण सर्वथा । कर्मबंधकता स्पर्शेना ॥ ४३२ ॥

करोति कर्म क्रियते च जन्तुः
केनाप्यसौ चोदित आनिपातात् ।
न तत्र विद्वान् प्रकृतौ स्थितोऽपि
निवृत्ततृष्णः स्वसुखानुभूत्या ॥ ३० ॥

जन्मापासूनि मरणान्त । प्राणी जें जें कर्म करित ।
तें तें कोणी एक प्राचीन एथ । असे वर्तवीत निजसत्ता ॥ ४३३ ॥
तेथ सज्ञान आणि अज्ञान । प्राचीन कर्में कर्माधीन ।
अज्ञानासी अहंकर्तेपण । ज्ञाते निरभिमान वर्तती कर्मीं ॥ ४३४ ॥
म्हणसी देहीं असतां प्राण । केवीं नुठी देहाभिमान ।
ज्ञाता स्वसुखानुभवें पूर्ण । अहंकर्तेपण त्या स्फुरेना ॥ ४३५ ॥
दोराचे सर्पाचा महाधाक । दोर जाणितल्या नुपजे देख ।
तेवीं अनुभविल्या ब्रह्मसुख । अहंता बाधक स्फुरेना ॥ ४३६ ॥
ऐक योगभ्रष्टाचें लक्षण । त्याचा प्राचीनसंस्कार जाण ।
उपजों नेदी देहाभिमान । योग संपूर्ण सिद्ध्यर्थ ॥ ४३७ ॥
जें देहीं नित्य निरभिमान । तेचि ब्रह्मसुखें सदा संपन्न ।
त्यांसी देहींचें कर्माचरण । सर्वथा जाण बाधीना ॥ ४३८ ॥
ज्ञाता देहकर्मासी अलिप्त । हेंही अपूर्व नव्हे एथ ।
तो देही असोनि देहातीत । तेंचि श्रीकृष्णनाथ स्वयें सांगे ॥ ४३९ ॥

तिष्ठन्तमासीनमुत व्रजन्तं
शयानमुक्षन्तमदन्तमन्नम् ।
स्वभावमन्यत् किमपीहमानं
आत्मानमात्मस्थमतिर्न वेद ॥ ३१ ॥

देह उभें असतां जाण । ज्ञाता न देखे उभेंपण ।
मा बैसल्या बैसलेंपण । मानी कोण देहाचें ॥ ४४० ॥
परिपूर्ण ब्रह्माच्या ठायीं । उठणें बैसणें दोनी नाहीं ।
ज्ञाता तेंचि झाला पाहीं । उठबैस कांही जाणेना ॥ ४४१ ॥
दोराचा सर्प उपजला । भोग भोगूनि स्वयें निमाला ।
सत्यत्व नाहीं या बोला । तैसा देहो झाला मुक्तासी ॥ ४४२ ॥
देह दैवें असे एकदेशी । ज्ञाता सर्वीं देखे आपणासी ।
देह जातां परदेशासी । ज्ञाता गमन मानसीं देखेना ॥ ४४३ ॥
वस्तु वस्तुत्वें परिपूर्णपणें । तेथ कैंचें असे येणेंजाणें ।
ज्ञाता सदा तद्‌रूपपणें । राहणेंजाणें स्पर्शेना ॥ ४४४ ॥
ज्ञाता स्वयें रिघे शयनीं । परी शेजबाज न देखे अवनीं ।
मी निजेलों हेंही न मनी । निजीं निजरूपपणीं सर्वदा ॥ ४४५ ॥
ज्ञाता जेवूं बैसे निजसुखें । परी मी भुकेलों हें न देखे ।
रसने नेणतां सर्व रस चाखे । जेवी येणें सुखें निजगोडीं ॥ ४४६ ॥
दिसे यावत्तृम जेविला । परी तो धाला ना भुकेला ।
तो उच्छिष्टही नाहीं झाला । शेखीं आंचवला संसारा ॥ ४४७ ॥
जरी तो स्वभावें सांगें गोष्टी । तरी अबोलणें घाली शब्दपोटीं ।
बोलीं अतिरसाळ गोडी उठी । तरी न सुटे मिठी मौनाची ॥ ४४८ ॥
मी एक चतुर बोलका । हाही नुठी त्या आवांका ।
बोल बोलों नेणे फिका । बोलोनि नेटका अबोलणा ॥ ४४९ ॥
ज्ञाता पाहे निजात्मसुखें । माझें तुझें हेंही वोळखे ।
परी तो डोळांचि न देखे । देखे तें आपण्यासारिखें त्रैलोक्य ॥ ४५० ॥
तो जों दृश्य पाहों बैसे । तों दृश्याचा ठावोचि पुसे ।
जें देखे तें आपण्याऐसें । निजात्मसौरसें जग देखे ॥ ४५१ ॥
करूनि डोळ्यांचा अंत । ज्ञाता देखणेपणें पाहत ।
त्या देखण्याचा निजस्वार्थ । न चढे हात वेदशास्त्रां ॥ ४५२ ॥
जाणे शब्दींचें शब्दज्ञान । मी श्रोता हे नुठी आठवण ।
उपेक्षूनियां देहींचे कान । करी श्रवण सर्वांगें ॥ ४५३ ॥
यापरी स्वयें सज्ञान । हो‍ऊनियां सावधान ।
सोलूनियां शब्दज्ञान । करी श्रवण स्वभावें ॥ ४५४ ॥
जाणे सुवास दुर्वास । भोगीं न धरी नाकाची आस ।
सुमना सबाह्य जो सुवास । तो भोगी सावकाश सर्वदा ॥ ४५५ ॥
मृदुकठिणादि स्पर्श जाणे । परी मी जाणतों हें स्फुरों नेणे ।
अंगा लागे तें निजांग करणें । हा स्पर्श भोगणें सज्ञानीं ॥ ४५६ ॥
ज्ञाता चालता दिसे चरणीं । परी तो चालतां स्वयें अचरणी ।
स्वेच्छा हिंडतांही अवनीं । तो ठायाहूनि ठळेना ॥ ४५७ ॥
हस्तव्यापारीं देतां दान । मी दाता ही नुठी आठवण ।
देतेंघेतें दान होय आपण । यापरी सज्ञान वर्तवी करा ॥ ४५८ ॥
कायिक वाचिक मानसिक । कर्म निफजतां स्वाभाविक ।
ज्ञाता ब्रह्मरूपें निर्दोख । देहासी देख स्पर्शेना ॥ ४५९ ॥
अकर्तात्मनिजसत्ता । ज्ञाता सर्व कर्मीं वर्ततां ।
न देखे कर्म-क्रिया-कर्तव्यता । निजीं निजात्मता निजबोधें ॥ ४६० ॥
ज्ञाता नित्य निजात्मसुखें । देहीं असोनि देह न देखे ।
तो देहकर्मीं केवीं आडके । पूर्ण परमात्मसुखें संतुष्ट ॥ ४६१ ॥
जगासी लागलें कर्मबंधन । तेथें खातां जेवितां सज्ञान ।
केवीं न पवे कर्मबंधन । तेंचि निरूपण हरि सांगें ॥ ४६२ ॥

यदि स्म पश्यत्यसदिन्द्रियार्थं
नानानुमानेन विरुद्धमन्यत् ।
न मन्यते वस्तुतया मनीषी
स्वाप्नं यथोत्थाय तिरोदधानम् ॥ ३२ ॥

हो कां लौकिकाचे परी । ज्ञाता वर्ते लोकाचारीं ।
तोही प्रपंचामाझारीं । कर्में करी लौकिकें ॥ ४६३ ॥
परी कार्य-कर्म-कर्तव्यता । हे ज्ञात्यासी नाहीं अहंता ।
तेणें प्रपंचामाजीं निजात्मता । निश्चयें तत्त्वतां वश्य केली ॥ ४६४ ॥
विषयादि प्रपंचभान । सत्य मानिती अज्ञान ।
तो प्रपंच देखती सज्ञान । ब्रह्मपूर्ण पूर्णत्वें ॥ ४६५ ॥
साकरेचा इंद्रावणघडू । जाणा गोड नेणा कडू ।
तैसा प्रपंचाचा पडिपाडू । लाभ आणि नाडू ज्ञानाज्ञानें ॥ ४६६ ॥
सुवर्णाची खोटी । मूर्ख मानिती केवळ गोटी ।
ज्ञाते घालूनियं मिठी । घेती ज्ञानदृष्टीं बहुमोलें ॥ ४६७ ॥
तेवीं सांसारिक क्रियाकर्म । मूर्खा मूर्खपणें भासे विषम ।
तेंचि ज्ञात्यासी परब्रह्म । स्वानंदें आराम सर्वदा ॥ ४६८ ॥
प्रपंच खाणोनि सांडावा । मग ब्रह्मभाव मांडावा ।
हेंही न लगे त्या सदैव । उखिताचि आघवा परब्रह्म ॥ ४६९ ।
मिथ्या दोराचा सर्पाकार । तेथ मिळोनि अज्ञान नर ।
नाना अनुमानीं भयंकर । सत्य साचार मानिती ॥ ४७० ॥
तेवीं मिथ्या प्रपंचाचें भान । बाधक मानिती अज्ञान ।
तेंचि स्वानुभवें सज्ञान । जाणती पूर्ण परब्रह्म ॥ ४७१ ॥
जेवीं स्वप्न साच निद्रिताप्रती । तेवीं प्रपंच साच निज भ्रांती ।
तोचि निजात्मजागृताप्रती । मिथ्या निश्चितीं निजबोधें ॥ ४७२ ॥
मिथ्या प्रपंचाचें भान । जाणोनि झाले जे सज्ञान ।
त्यांसी सर्व कर्मीं वर्ततां जाण । देहाभिमान कदा नुपजे ॥ ४७३ ॥
साधकांचा साधावया स्वार्थ । पूर्वी सर्वस्वरूपें भगवंत ।
बोलिला तेणें विकारवंत । झाला निश्चित म्हणशील ॥ ४७४ ॥
वस्तु नव्हे विकारवंत । ते निजसाम्यें सदोदित ।
तेचि अर्थीं श्रीकृष्णनाथ । असे सांगत निजबोधें ॥ ४७५ ॥

पूर्वं गृहीतं गुणकर्मचित्रं
अज्ञानमात्मन्यविविक्तमङ्ग ।
निवर्तते तत्पुनरीक्षयैव
न गृह्यते नापि विसृज्य आत्मा ॥ ३३ ॥

संसार तो पूर्वदशे । अति अतर्क्य मायावशें ।
शुद्ध वस्तु बहुधा भासे । गुणकर्मविन्यासें बहुरूप ॥ ४७६ ॥
नाम रूप व्यक्ति वर्ण । कुळ गोत्र क्रियाचरण ।
यापरी प्रपंच भिन्न । सत्य अज्ञान मानिती ॥ ४७७ ॥
प्रपंच वस्तूच्या ठायीं अध्यस्त । यालागीं वस्तु तद्‌रूप भासत ।
स्फटिक नानारंगीं अलिप्त । परी संबंधे भासत तद्‌रूप ॥ ४७८ ॥
जग पाहतां यापरी । भिन्न भासे अज्ञानेंकरीं ।
तेणें आत्मा म्हणती विकारी । नर अविचारी अज्ञानें ॥ ४७९ ॥
त्या अज्ञानाची होय निवृत्ती । तैं साधकां माझी सुलभ प्राप्ती ।
यालागीं माझी निजभक्ती । म्यां यथानिगुतीं प्रकाशिली ॥ ४८० ॥
साधकांचा निजस्वार्थ । जेणें शीघ्र होय हस्तगत ।
यालागीं सर्वभूतीं भगवंत । हा म्यां निजगुह्यार्थ प्रबोधिला ॥ ४८१ ॥
हें धरोनियां अनुसंधान । भावें करितां माझें भजन ।
तेथ मावळॆ मीतूंपण । अविद्येसीं अज्ञान समूळ मिथ्या ॥ ४८२ ॥
तेथ दृश्य-द्रष्टा-दर्शन । त्रिगुणेंसीं कार्यकारण ।
नुरेचि प्रपंचाचें भान । ब्रह्म परिपूर्ण पूर्णत्वें ॥ ४८३ ॥
तेथ नाम रूप गुण जाती । नाहीं महाभूतें भूतव्यक्ती ।
चैतन्य पूर्ण सहजस्थिती । ब्रह्मीं ब्रह्मस्फूर्तीं असेना ॥ ४८४ ॥
तें उंच ना ठेंगणें । मोठें ना रोड होणें ।
उजू ना वांकुडेपणें । असों नेणे विकारी ॥ ४८५ ॥
तेथ शीत ना उष्ण । मृदु ना कठिण ।
कडू ना गोडपण । सुखदुःखेंवीण निर्द्वंद्व ॥ ४८६ ॥
तेथ भेद ना अभेद । बोलतें ना निःशब्द ।
शाहणें ना मुग्ध । देखणें ना अंध चिद्‌रूपपणें ॥ ४८७ ॥
तें एथें ना तेथें । येतें ना जातें ।
जवळी ना परतें । सदोदित स्वयंसिद्ध ॥ ४८८ ॥
तें खातें ना न खातें । तें घेतें ना देतें ।
जीतें ना मरतें । परादिपर तें परात्पर ॥ ४८९ ॥
तें बद्ध ना मुक्त । नित्य ना अनित्य ।
क्षोभे ना प्रसन्न होत । वस्तु सदोदित सद्‌रूपत्वें ॥ ४९० ॥
तेथ पाप ना पुण्य । आकार ना शून्य ।
सगुण ना निर्गुण । स्वानंदें पूर्ण सुखरूप ॥ ४९१ ॥
सर्वभूतीं भगवद्भजन । करूनि माझे भक्तजन ।
माझें निजरूप परिपूर्ण । स्वयें आपण हो‍ऊनि ठेले ॥ ४९२ ॥
त्यांसी संत म्हणोनि कांहीं घेणें । अथवा असंत म्हणोनि सांडणें ।
हें नुरेचि त्यांसी वेगळेपणें । ब्रह्मीं ब्रह्मपणें परिपूर्ण ॥ ४९३ ॥
बद्धकाळीं बद्धता । आत्मेति घेतली नाहीं तत्त्वतां ।
अथवा मुक्तकाळींची मुक्तता । आत्मा सर्वथा स्पर्शेना ॥ ४९४ ॥
आत्मा अविकारी पाहीं । येणॆं निरूपणें पडे ठायीं ।
जरी म्हणशी कळलें नाहीं । ऐक तेंही सांगेन ॥ ४९५ ॥
आत्मा सर्वदा नित्य पाहीं । यालागीं त्यासी उत्पत्ति नाहीं ।
‘उत्पत्ति’ न लगे ज्याचे ठायीं । तो गर्भासी कंहीं स्पर्शेना ॥ ४९६ ॥
गर्भजन्म ज्यासी नाहीं । त्यासी देहाचा अभाव पाहीं ।
देहेंवीण ‘वृद्धी’ कंहीं । त्याचे ठायीं स्पर्शेना ॥ ४९७ ॥
जो सर्वदा विदेही । कर्म न रिघे त्याच्या ठायीं ।
कर्मेंवीण बद्धता पाहीं । आत्म्यासी कंहीं लागेना ॥ ४९८ ॥
जो निरवयव साचार । त्यासी एकही न घडे संस्कार ।
ज्यासी नाहीं आकार । त्यासी विकार स्पर्शेना ॥ ४९९ ॥
जो गर्भजन्माअतीत । मरण रिघों न शके तेथ ।
काळाचाही न लगे घात । क्षयातीत परमात्मा ॥ ५०० ॥
न लगे जन्म कर्म मरण । त्यासी विकारी करी कोण ।
वस्तु अविकारी परिपूर्ण । यापरी जाण उद्धवा ॥ ५०१ ॥
निबिड दाटल्या अज्ञान । आत्मा नाहीं न करवे जाण ।
प्रखर झालियाही ज्ञान । आत्मा नवा जाण नुपजवे ॥ ५०२ ॥
ज्ञानाज्ञानीं अलिप्त । आत्मा निर्विकार नित्य ।
येचि अर्थीं सदृष्टांत । असे सांगत श्रीकृष्ण ॥ ५०३ ॥

यथा हि भानोरुदयो नृचक्षुषां
तमो निहन्यान्न तु सद्विधत्ते ।
एवं समीक्षा निपुणा सती मे
हन्यात्तमिस्रं पुरुषस्य बुद्धेः ॥ ३४ ॥

डोळां नांदते दृष्टीसी । तम अवरोधी तियेसी ।
सूर्य उगवूनि तमातें निरसी । परी नवे दृष्टीसी नुपजवी ॥ ५०४ ॥
तेवीं अविद्या क्षोभूनि सबळ । आत्मा नाहीं न करवेच केवळ ।
पुरुषबुद्धीस आणोनि पडळ । मिथ्या द्वैतजाळ दाखवी ॥ ५०५ ॥
तेथ पावल्या शुद्ध ज्ञानासी । अविद्या मळ मात्र निरसी ।
परी नवें उपजवावया आत्म्यासी । सामर्थ्य ज्ञानासी असेना ॥ ५०६ ॥
आत्मा निजप्रकाशेंसीं । ज्ञानाज्ञानातें प्रकाशी ।
तें ज्ञानाज्ञान परमात्म्यासी । कदाकाळेंसीं स्पर्शेना ॥ ५०७ ॥
ज्ञानाज्ञानविकार । अविद्यांतःपाती साचार ।
आत्मा अविद्येहूनि पर । नित्य निर्विकार या हेतू ॥ ५०८ ॥
रात्री नाहीं सूर्यासी । मा दिवसु काय आहे त्यासी ।
तेवीं ज्ञानाज्ञान आत्म्यासी । कदाकाळेंसी स्पर्शेना ॥ ५०९ ॥
आत्मा निर्विकार स्वयंज्योती । अलिप्त ज्ञानाज्ञानस्थिति ।
त्या स्वरूपाची सहज प्राप्ती । उद्धवाप्रती हरी सांगे ॥ ५१० ॥

एष स्वयंज्योतिरजोऽप्रमेयो
महानुभूतिः सकलानुभूतिः ।
एकोऽद्वितीयो वचसां विरामे
येनेषिता वागसवश्चरन्ति ॥ ३५ ॥

‘एष स्वयंज्योति’ चें व्याख्यान । परमात्मा स्वप्रकाशघन ।
साधक तद्‌रूप आपण । अभिन्नत्वें जाण सर्वदा ॥ ५११ ॥
आत्मा परिपूर्ण निजपूर्णता । त्यासी वेगळीं कैंचीं मातापिता ।
यालागीं आत्म्यासी जन्मकथा । जाण सर्वथा असेना ॥ ५१२ ॥
त्रिगुणांचे त्रिविध मळ । हे मिथ्या मायिक समूळ ।
आत्म्यासी न लागती अळुमाळ । यालागीं ‘निर्मळ’ निजात्मा ॥ ५१३ ॥
‘अप्रमेय’ म्हणिपे तें ऐका । ऐसा तैसा इतुका तितुका ।
पैल तो अमका । प्रमाण देखा कदा नव्हे ॥ ५१४ ॥
काळा गोरा सांवळा । निळा धवळा पिंवळा ।
एथ तेथ दूरी जवळा । या प्रमाणांवेगळा परमात्मा ॥ ५१५ ॥
‘महानुभूति’ पदव्याख्यान । आत्मा अखंडदंडायमान ।
निजीं निजरूपें समसमान । स्वानंदघन सर्वदा ॥ ५१६ ॥
तेथ देश काळ वर्तमान । ध्येय ध्याता अथवा ध्यान ।
ज्ञेय ज्ञाता आणि ज्ञान । हेंही जाण असेना ॥ ५१७ ॥
नाम-रूप-जात-गोत । क्रियाकार्मासी अलिप्त ।
जन्ममरण कैंचें तेथ । वस्तु सदोदित स्वानंदें ॥ ५१८ ॥
तेथ वृद्धी आणि ऱ्हास । आदिमध्यान्तविलास ।
परिपाकादि विन्यास । यांचाही प्रवेश असेना ॥ ५१९ ॥
म्हणशी पूर्वोक्त धर्मस्थिती । तेथ न रिघे कैशा रीतीं ।
‘सकळानुभूति’ या पदोक्तीं । वस्तु सर्वार्थीं अलिप्त ॥ ५२० ॥
या रीतीं धर्म आणि अधर्म । सकळ भूतांचें क्रियाकर्म ।
प्रकाशक मी आत्माराम । यासी अलिप्त परम परमात्मा ॥ ५२१ ॥
गंगाजळा आणि मद्यासी । आकाश व्याप्त असोनि त्यांसी ।
परी तें अलिप्त दोंहीसीं । तेवीं ज्ञानाज्ञानासी परमात्मा ॥ ५२२ ॥
जेथ ज्ञानाज्ञानाचा अभावो । तेथ कर्माकर्मा कैंचा ठावो ।
‘सकळानुभूति’ या नांव पहा हो । अभेदान्वयो स्वानंदें ॥ ५२३ ॥
ऐसा परमात्मा परमानंद । सजातीय-विजातीय-स्वगतभेद ।
नसोनियां वस्तु शुद्ध । जाण प्रसिद्ध निजबोधें ॥ ५२४ ॥
‘विजातीय भेद’ मी देह म्हणणें । ‘सजातीय भेद’ मी जीवपणें ।
‘स्वगत भेद’ मी ब्रह्म स्फुरणें । हे तिनी नेणें परमात्मा ॥ ५२५ ॥
तेथ ऊणखूण लक्ष्यलक्षण । युक्तिप्रयुक्ती प्रमाण ।
हेंही सर्वथा न रिघे जाण । ब्रह्म परिपूर्ण एकाकी ॥ ५२६ ॥
ऐसें एकाकी परब्रह्म । निजगुह्याचें गुह्य उत्तम ।
हें जाणे तो सभाग्य परम । त्यासी भवभ्रम न बाधी ॥ ५२७ ॥
तो देहीं असतांचि जाण । त्यासी न बाधी देहगुण ।
कदा न बाधी कर्माचरण । जन्ममरण बाधीना ॥ ५२८ ॥
ऐकोनि ऐशिया ज्ञानासी । तें स्वरूप स्पष्ट सांग म्हणसी ।
तरी तेथ रिगमु नाहीं वाचेसी । श्रुति शब्देंसीं परतल्या ॥ ५२९ ॥
जेथ अतिविवेकसंपन्न । बुद्धि प्रवेशेना आपण ।
सवेगपणें न पवे मन । ते वस्तु वाचेअधीन सर्वथा नव्हे ॥ ५३० ॥
खुंटली शास्त्रांची व्युत्पत्ती । दर्शनें अद्यापि विवादती ।
श्रुति परतल्या ‘नेति नेति’ । तेथ वचनोक्ती विरामु ॥ ५३१ ॥
धरोनि जाणिवेची हांव । शब्दज्ञानें घेतली धाव ।
परी वस्तूचें एकही नांव । घ्यावया जाणीव न सरेचि ॥ ५३२ ॥
एवं विचारितां साचार । परादि वाचा नव्हे उच्चार ।
यालागीं वस्तु ‘परात्पर’ । क्षराक्षराअतीत ॥ ५३३ ॥
जे सर्वावयवीं सर्वदा शून्य । शेखीं शून्यही नव्हे आपण ।
शून्यप्रकाश चिद्घन । वस्तु परिपूर्ण एकत्वें ॥ ५३४ ॥
तेथ रिघावया वचनोक्तीं । शब्दें साधिल्या नाना युक्ती ।
त्या चिदाकाशीं मावळती । जेवीं कां उगवतां गभस्ती खद्योत ॥ ५३५ ॥
खद्योत सूर्यासी खेवं देता । तैं वस्तु येती वचनाचे हाता ।
वस्तूपाशीं शब्दाच्या कथा । जाण तत्त्वतां हारपती ॥ ५३६ ॥
सूर्योदय झालिया पाहीं । खद्योत शोधितां न पडे ठायीं ।
तेवीं वस्तुप्राप्ति पाविजे जिंहीं । तैं मागमोस नाहीं शब्दांचा ॥ ५३७ ॥
हो कां आंधारिये रातीं । ज्यांची दीपें चाले क्रियास्थिती ।
तेथ झालिया सूर्योदयप्राप्ती । तेचि उपेक्षिती दीपातें ॥ ५३८ ॥
तेवीं शाब्दिका ज्ञानयुक्तीं । अनुतापें ब्रह्म विवंचिती ।
ज्यासी झाली ब्रह्मप्राप्ती । तेचि उपेक्षिती शब्दातें ॥ ५३९ ॥
जंव जंव शब्दाचा अभिमान । तंवतव दूरी ब्रह्मज्ञान ।
तेचि अर्थींचें उपलक्षण । ऐक निजखूण उद्धवा ॥ ५४० ॥
कन्या द्यावया वरासी । माता पिता बन्धु ज्योतिषी ।
मेळवूनियां सुहृदांसी । कन्या वरासी अर्पिती ॥ ५४१ ॥
तेथ भर्तारसंभोगसेजेपाशीं । जवळी मातापितासुहृदेंसीं ।
असणें हाचि अवरोध तिसी । पतिसुखासी प्रतिबंध ॥ ५४२ ॥
तेवीं योग्यता चातुर्य जाण । शब्दज्ञानें ज्ञातेपण ।
जवळी असतां ब्रह्मज्ञान । सर्वथा जाण हों न शके ॥ ५४३ ॥
जेवीं डोळां अल्प कण न समाये । तेवीं ब्रह्मीं कल्पना न साहे ।
यालागीं निर्विकल्पें पाहें । ब्रह्मज्ञान होये सुटंक ॥ ५४४ ॥
समस्त ज्ञानाचा उपरम । सकळ वचनांचा विराम ।
तैंचि पाविजे परब्रह्म । ऐसें पुरुषोत्तम बोलिला ॥ ५४५ ॥
जें नाकळे बुद्धीच्या ठायीं । जें मनासी नातुडे कंहीं ।
जें वचनासी विषयो नव्हे पाहीं । प्रमाणाचे पायीं पावलें न वचे ॥ ५४६ ॥
यापरी वस्तु न पडे ठायीं । तरी ते वस्तुचि म्हणशी नाहीं ।
ऐसें उद्धवा कल्पिसी कांहीं । ऐक ते विषयीं सांगेन ॥ ५४७ ॥

( मूळ श्लोकींचें पद ) ‘येनेषिता वागसवश्चरंति ॥’

येथें देहेंद्रियाप्राण । हे जड मूढ अचेतन ।
त्यांसी चेतवी आत्मा चिद्घन । तेंही उपलक्षण अवधारीं ॥ ५४८ ॥
आत्मप्राभा ‘दृष्टी’ प्रकाशे । परी आत्मा दृष्टीसी न स्पर्शे ।
आत्मा दृष्टीसबाह्य असे । परी दृष्टीसी न दिसे अदृश्यत्वें ॥ ५४९ ॥
आत्मसत्ता ऐकती ‘श्रवण’ । श्रवणांसी आत्मा नातळे जाण ।
श्रवणां सबाह्य असोनि पूर्ण । श्रवणविषय जाण नव्हेचि आत्मा ॥ ५५० ॥
‘वाचा’ आत्मसत्ता उठीं । आत्मा नातळे वाचिका गोठी ।
वस्तु शब्दाचे पाठीं पोटीं । तो शब्द शेवटीं नेणें वस्तु ॥ ५५१ ॥
‘मन’ आत्मसत्तें चपळ । मना सबाह्य आत्मा केवळ ।
तो मनासी नातळे अळुमाळ । मनासी अकळ निजत्मा ॥ ५५२ ॥
‘चित्त’ चेतवी चिद्धन । चित्सत्ता चित्तासी चितन ।
चित्ता सबाह्य चैतन्य पूर्ण । तरी चित्तासी चैतन्य कळेना ॥ ५५३ ॥
आत्मसंयोगें ‘अहं’ उल्हासे । अहंता आत्मा कदा न स्पर्शे ।
अहंतासबाह्य आत्मा असे । परी तो आत्मा न दिसे अहंकारें ॥ ५५४ ॥
आत्मप्रभाप्रकशविधीं । प्रकाशिली ‘विवेकबुद्धी’ ।
बुद्धी आत्मा नेणे त्रिशुद्धी । आत्मा बुद्धी-सबाह्य ॥ ५५५ ॥
आत्मप्रभा ‘प्राण’ चळे । परी प्राणासी आत्मा नातळे ।
प्राण-सबाह्य आत्ममेळें । तरी प्राणासी न कळे परमात्मा ॥ ५५६ ॥
उद्धवा तूं यापरी पाहें । जड जयाचेनि वर्तताहे ।
तो आत्मा स्वतःसिद्ध आहे । नाहीं नोहे कल्पांतीं ॥ ५५७ ॥
यापरी आत्मा स्वतःसिद्ध । भेद नांदवूनि अभेद ।
द्वंद्व प्रकाशोनि निर्द्वंद्व । हा निजात्मबोध दृढ केला ॥ ५५८ ॥
एवं आत्मा निर्द्वंद्व अद्वैतें । तो आहे नाहीं म्हणावया येथें ।
कोणी नुरेचि गा म्हणतें । आत्मा निजात्मते परिपूर्ण ॥ ५५९ ॥
आत्मा निजात्मता सदोदित । संसार तेथ आरोपित ।
येचि श्रीकृष्णनाथ । असे सांगत श्लोकार्थें ॥ ५६० ॥

एतावानात्मसम्मोहो यद्विकल्पस्तु केवले ।
आत्मन्नृते स्वमात्मानमवलम्बो न यस्य हि ॥ ३६ ॥

आत्मा केवळ नित्यमुक्त । त्रिगुण गुणांसी अतीत ।
नभाहूनि अतिअलिप्त । सदोदित पूर्णत्वें ॥ ५६१ ॥
ब्रह्म अखंडदंडायमान । सर्वदा स्वानंदघन ।
ऐसें अलिप्तीं प्रपंचभान । तो मिथ्या जाण आरोपु ॥ ५६२ ॥
आरोपासी अधिष्टान । स्वयें परमात्मा आपण ।
यालागीं प्रपंचाचें भान । तेथेंचि जाण आभासे ॥ ५६३ ॥
परमात्म्याहूनि भिन्न । प्रपंचासी नाहीं स्थान ।
यालागीं उत्पत्ति स्थिति निदान । तेथेंचि जाण आभासे ॥ ५६४ ॥
जेवीं दोराचा सर्प पाहीं । दोरावेगळा न दिसे कंहीं ।
दोर सर्प झालाचि नाहीं । तरी त्याच्या आभासे ॥ ५६५ ॥
तेवीं निर्विकल्प पूर्ण ब्रह्म । नातळे रूप नाम गुण कर्म ।
तरी त्याच्या ठायीं मनोभ्रम । प्रपंच विषम परिकल्पी ॥ ५६६ ॥
जेवीं दोरीं भासे मिथ्य सर्प । तेवीं ब्रह्मीं मिथ्या भवारोप ।
तेथ सुखदुःख भयकंप । तोही खटाटोप मायिक ॥ ५६७ ॥
एवं प्रपंचाचें मिथ्या भान । वस्तु शुद्धत्वें स्वानंदघन ।
हें निर्दुष्ट केलें निरूपण । ब्रह्म परिपूर्ण अद्वय ॥ ५६८ ॥
एवं नाना युक्ती सुनिश्चित । ब्रह्म साधिलें अबाधित ।
हें न मानिती जे पंडित । तें मत खंडित श्रीकृष्ण ॥ ५६९ ॥

यन्नामाकृतिभिर्ग्राह्यं पञ्चवर्णमबाधितम् ।
व्यर्थेनाप्यर्थवादोऽयं द्वयं पण्डितमानिनाम् ॥ ३७ ॥

वेदवेदांप्रतिपाद्य एथ । सकळ शस्त्रार्थाचें निजमथित ।
ब्रह्म अद्वय सदोदित । म्यां सुनिश्चित नेमिलें ॥ ५७० ॥
तें हें माझें निजमत । उपेक्षूनियां जे पंडित ।
ज्ञातेपणें अतिउन्मत्त । अभिमानयुक्त पांडित्यें ॥ ५७१ ॥
त्या पंडितांचें पांडित्यमत । प्रपंच प्रत्यक्ष अनुभूत ।
तो मिथ्या मानोनियां एथ । कैंचें अद्वैत काढिलें ॥ ५७२ ॥
अद्वैतासी नाहीं गांवो । जेथ तेथ जरी पाहों जावों ।
अद्वैता नाहीं नेमस्त ठावो । यालागीं पहा हो तें मिथ्या ॥ ५७३ ॥
रूप नाम गुण कर्म । पंचभूतें भौतिकें विषम ।
चतुर्वर्ण चारी आश्रम । सत्य परम मानिती ॥ ५७४ ॥
सत्य मानावयां हेंचि कारण । मनोभ्रमें भ्रमलें जाण ।
ज्ञानाभिमानें छळिले पूर्ण । आपण्या आपण विसरले ॥ ५७५ ॥
मुख्य मानिती विषयसुख । विषयार्थ पुण्य करावें चोख ।
स्वर्ग भोगावा आवश्यक । हें सत्य देख मानिती ॥ ५७६ ॥
विषय सत्य मानिती परम । हें देहाभिमानाचें निजवर्म ।
तेणें सज्ञान केले अधम । मरणजन्म भोगवी ॥ ५७७ ॥
पुढती स्वर्ग पुढती नरक । पुढती जननीजठर देख ।
यापरी पंडित लोक । केले ज्ञानमूर्ख अहंममता ॥ ५७८ ॥
त्यांचे ज्ञान तें वेदबाह्य । सर्वथा नव्हे तें ग्राह्य ।
जैसें अंत्यजाचें अन्न अग्राह्य । तैसे तें होय अतित्याज्य ॥ ५७९ ॥
ज्ञानाभिमानियाचा विचार । तें अज्ञानाचें सोलींव सार ।
तयाचा जो निजनिर्धार । तो जाण साचार महामोहो ॥ ५८० ॥
तयाचा जो निजविवेक । इंद्रावणफळाऐसा देख ।
वरी साजिरें आंत विख । तैसा परिपाक ज्ञानाभिमानियांचा ॥ ५८१ ॥
नामरूपात्मक प्रपंच । मिथ्या मायिकत्वें आहाच ।
ज्ञानाभिमानी मानूनि साच । वृथा कचकच वाढविती ॥ ५८२ ॥
प्रपंचरचनेची कुसरी । आपण जैं मानावी खरी ।
तैं देहबुद्धि वाजलीं शिरीं । दुःखदरिद्रीं निमग्न ॥ ५८३ ॥
त्यांची योग्यता पाहतां जाण । गायत्रीतुल्य वेदपठण ।
सकळ शास्त्रें जाणे पूर्ण । श्रुति पुराण इतिहास ॥ ५८४ ॥
अतिनिःसीम वक्तेपण । समयींचें समयीं स्फुरे स्फुरण ।
तेणें वाढला देहाभिमान । पंडितंमन्य अतिगर्वीं ॥ ५८५ ॥
नेणे अद्वैतसमाधान । तरी योग्यतागर्व गहन ।
निजमताचा मताभिमान । प्राणान्तें जाण सांडीना ॥ ५८६ ॥
पंडितंमन्यांचे बोलणें । अवचटें नायकावें दीनें ।
जे नागवले देहाभिमानें । त्यांचेनि सौजन्यें अधःपात ॥ ५८७ ॥
विषभक्षित्याचा पांतीकर । अत्याग्रहें झाला जो नर ।
त्यासी अप्रार्थितां मरणादर । अतिदुर्धर जीवीं वाजे ॥ ५८८ ॥
यालागीं न धरावी ते संगती । त्यांसी न करावी वदंती ।
कदा नव जावें त्यांप्रती । ते त्याज्य निश्चितीं जीवेंभावें ॥ ५८९ ॥
त्यांचे न लागावें बोलीं । त्यांचे न चालावें चालीं ।
जे ज्ञानाभिमानभुली । मुकले आपुली हितवार्ता ॥ ५९० ॥
ते नाणावे निजमंदिरा । स्वयें न वचावें त्यांच्या द्वारा ।
त्यांसी न पुसावें विचारा । जे अभिमानद्वारा नाडले ॥ ५९१ ॥
त्यांसी न ह्वावी हाटभेटी । कदा न देखावे निजदृष्टीं ।
ते त्याज्य गा उठाउठीं । जेवीं धर्मिष्ठीं परनिंदा ॥ ५९२ ॥
वेदशास्त्रांचा मथितार्थ । जो कां अद्वैत परमार्थः ।
तो ज्यांसी नावडे निजस्वार्थ । चाविरा अनर्थ त्यांपाशीं ॥ ५९३ ॥
यालागीं त्यांची संगती । साक्षेपें सांडावी निश्चितीं ।
साधकाचे योगस्थिति । अंतरायनिवृत्ती हरि सांगे ॥ ५९४ ॥

योगिनोऽपक्क योगस्य युञ्जतः काय उत्थितैः ।
उपसर्गैर्विहन्येत तत्रायं विहितो विधिः ॥ ३८ ॥

योगी प्रवर्तल्या योगभ्यासीं । योग संपूर्ण नव्हतां त्यासी ।
उपसर्ग येती छळावयासी । तेंचि हृषीकेशी सांगत ॥ ५९५ ॥
शरीरीं एखादा उठे रोग । कां खवळे विषयाची लगबग ।
अथवा सभ्रांत उपसर्ग । कां योगभंग विकल्पें ॥ ५९६ ॥
ज्ञानाभिमान सबळ उठी । तेणें गुणदोषीं बैसे दिठी ।
परापवादाची चावटी । त्याची एकांतगोष्टी निजगुज ॥ ५९७ ॥
देहीं शीतळता उभडे । कां उष्णता अत्यंत चढे ।
किंवा वायु अव्हाटीं पडे । कां क्षुधा वाढे अनिवार ॥ ५९८ ॥
विक्षेप कषाय वोढवती । परदारपरद्रव्यासक्ती ।
इत्यादि उपसर्ग येती । उपाय श्रीपति तदर्थ सांगे ॥ ५९९ ॥

योगधारणया कांश्चित्दासनैर्धारणान्वितैः ।
तपोमन्त्रौषधेः कांश्चिदुपसर्गान्विनिर्दहेत् ॥ ३९ ॥

देहीं शीतळता वाढल्या जाण । तीस निवारी अग्निधारण ।
देहीं उष्मा चढल्या पूर्ण । सोमधारण उच्छेदी ॥ ६०० ॥
वायु अव्हाटल्या अवचितां । तैं देहीं वायु भरावा पुरता ।
वायु मेळवुनि वायुआंतौता । अणिती निजपंथा अभ्यासबळें ॥ ६०१ ॥
वायु क्षोभोनि सकोप । जैं जठरावरी पडे झडप ।
तैं क्षुधा खवळे अमूप । तृप्तीचें रूप उठीना ॥ ६०२ ॥
तेथ मोकळा सांडूनि प्राण । अपान वाढवावा आपण ।
तो जठरा आलिया जाण । तेथ क्षोभला प्राण सहजिचि ये ॥ ६०३ ॥
तेथ प्राणापान‍ऐक्यता । सहजें ये साधकांच्या हाता ।
मग षट्‌चक्रें भेदितां । क्षणही सर्वथा लागेना ॥ ६०४ ॥
तेव्हां सतरावियेचें अमृतपान । साधकांसी फावे संपूर्ण ।
यापरी क्षुधानिर्दळण । येणें जाण साधिती ॥ ६०५ ॥
परदारा परद्रव्यासक्ती । हे पापकर्माची फळप्राप्ती ।
याची करावया निवृत्ती । तपश्चर्या निश्चितीं उद्धवा ॥ ६०६ ॥
भावें करितां मंत्रानुष्ठान । तेणे वैराग्य उपजे जाण ।
वैराग्यें विषयनिर्दळण । सहजें जाण साधकां ॥ ६०७ ॥
शुद्ध मंत्राचें पुरश्चरण । करी विघ्नांचें निर्दळण ।
तेथ पिशाचबाधासंचरण । घेऊनि प्राण स्वयें पळे ॥ ६०८ ॥
शरीरीं संचरल्या व्याधी । त्यातें निर्दळी दिव्य औषधी ।
मनाचा छेदावया आधी । योग त्रिशुद्धीं साधवा ॥ ६०९ ॥
तेथ साधल्या योगसिद्धी । समूल निर्दळी आधिव्याधी ।
सकळ विघ्नांतेंही छेदी । जाण त्रिशुद्धी उद्धवा ॥ ६१० ॥
हें किती सांगूं भिन्न । भावें करितां माझें ध्यान ।
सकळ उपसर्गां निर्दळण । तेंचि निरूपण हरि सांगे ॥ ६११ ॥

कांश्चिन्ममानुध्यानेन नामसंकीर्तनादिभिः ।
योगेश्वरानुवृत्त्या वा हन्यादशुभदाञ्छनैः ॥ ४० ॥

आधिव्याधींसीं सकळ विघ्न । विकल्प विकर्म देहाभिमान ।
ज्ञानाभिमानेंसीं दहन । करी ध्यानलक्षण उद्धवा ॥ ६१२ ॥
माझिया ध्यानाचे परिपाठीं । उपसर्ग पळती उठाउठी ।
शोधितां विघ्न न पडे दृष्टी । निर्द्वंद्व सृष्टी साधकां ॥ ६१३ ॥
माझा लागल्या ध्यानभावो । उपसर्गाचा नुरेचि ठावो ।
सकळ विघ्नांचा अभावो । विकल्प वावो स्वयें होती ॥ ६१४ ॥
म्हणशी ‘घालोनि आसन । एकाग्र करोनियां मन ।
कैं ठसावेल तुझें ध्यान । तैं साधकां विघ्न बाधीना’ ॥ ६१५ ॥
असो न टके माझें ध्यान । तैं सोपा उपाव आहे आन ।
माझें करितां नामकीर्तन । विघ्ननिर्दळण हरिनामें ॥ ६१६ ॥
जेथ नामाचा घडघडाट । तेथ उपसर्गा न चले वाट ।
महाविघ्नांचा कडकडाट । करी सपाट हरिनामें ॥ ६१७ ॥
अखंड माझी नामकीर्ती । ज्याच्या मुखास आली वस्ती ।
त्या देखोनि विघ्नें पळती । उपसर्गां शांती निःशेष ॥ ६१८ ॥
माझ्या नामाचा निजगजर । पळवी महापापसंभार ।
उपसर्गां नुरवी थार । नाम सधर हरीचें ॥ ६१९ ॥
अवचटें घेतां माझें नाम । सकळ पातकां करी भस्म ।
जेथ अखंड माझें गुणनामकर्म । तेथ विघ्नसंभ्रम स्पर्शेना ॥ ६२० ॥
माझे नामकीर्तीचे पवाडे । ज्याची वाचा अखंड पढे ।
विघ्नें न येती तयाकडे । जेवीं सूर्यापुढें आंधार ॥ ६२१ ॥
माझे नामकीर्तीवीण येथें । ज्याचें तोंड न राहे रितें ।
तो नागवे महाविघ्नांतें । जेवीं पतंगातें हुताशु ॥ ६२२ ॥
नामकीर्ती दाटुगी होये । हें विश्वासें मानलें आहे ।
ते नाम सुखीं केवीं राहे । करावें काये म्हणशील ॥ ६२३ ॥
मुखीं नामनिर्वाह व्हावा । यालागीं करावी साधुसेवा ।
संतसेवनीं सद्भावो जीवा । तेथ नव्हे रिघावा विघ्नांसी ॥ ६२४ ॥
सद्भावें धरिल्या सत्संगती । त्या संगाचिये निजस्थिती ।
मुखीं ठसावे नामकीर्ती । विकल्प चित्तीं स्फुरेना ॥ ६२५ ॥
मुखीं हरिनामाची गोडी । संतसेवेची अतिआवडी ।
तयाची गा प्रतापप्रौढी । उपसर्गकोडी निर्दळी ॥ ६२६ ॥
सधकांसी पाठिराखा । संत झालिया निजसखा ।
तैं महाविघ्नांचिया मुखा । विभांडी देखा क्षणार्धें ॥ ६२७ ॥
सेवितां साधूचें चरणोदक । अतिशुद्ध होती साधक ।
तेणें शुद्धत्वें महादोख । समूळ देख निर्दळी ॥ ६२८ ॥
साधूंच्या चरणतीर्थापाशीं । सकल तीर्थें येती शुद्धत्वासी ।
भावें सेविती त्या तीर्थासी । ते उपसर्गांसी नागवती ॥ ६२९ ॥
वंदितां साधुचरणरज । साधकांचें सिद्ध होय काज ।
निर्दळूनि विघ्नांचें बीज । स्वानंद निज स्वयें भोगिती ॥ ६३० ॥
निजभाग्यगतीं अवचितां । संतचरणरेणु पडल्या माथां ।
तो कळिकाळातें हाणे लाथा । तेथ विघ्नांची कथा ते कोण ॥ ६३१ ॥
निधडा शूर निजबळेंसीं । धुरां निजशस्त्र देऊनि त्यासी ।
युद्धीं थापटिलिया पाठीसी । तो विभांडी परांसी तेणें उल्हासें ॥ ६३२ ॥
तेवीं सद्भावें सत्संगती । मुखीं अखंड नामकीर्ती ।
भावें करितां संतांची भक्ती । महाबाधा निर्दळिती साधक ॥ ६३३ ॥
कीर्ति भक्ती सत्संगती । हे त्रिवेणी लाभे ज्याप्रती ।
त्यासी उपसर्ग नातळती । पावन त्रिजगती त्याचेनी ॥ ६३४ ॥
माझी भक्ती आणि नामकीर्ती । यांची जननी सत्संगती ।
तो सत्संग जोडल्या हातीं । विघ्नें न बाधिती साधकां ॥ ६३५ ॥
योग याग आसन ध्यान । तप मंत्र औषधी जाण ।
साधितां न तुटे देहाभिमन । तो सत्संग जाण निर्दळी ॥ ६३६ ॥
योगादि सर्व उपायीं जाण । निवारिती अल्पविघ्न ।
विघ्नांचा राजा देहाभिमान । तो त्यांचेनि जाण ढळेना ॥ ६३७ ॥
तो दुर्धर देहाभिमान । ज्ञातेपणीं अतिदारुण ।
याचे समूळ निर्दळण । सत्संग जाण स्वयें करी ॥ ६३८ ॥
नेणपणाचा अभिमान । तत्काळ जाय निघोन ।
तैसा नव्हे ज्ञानाभिमान । चाविरा जाण जाणिवा ॥ ६३९ ॥
त्याही अभिमनाचें निर्दळण । सत्संग निजांगें करी आपण ।
यालागीं सत्संगासमान । आन साधन असेना ॥ ६४० ॥
एकाचेनि निजमतें । अजरामर करावें देहातें ।
तेहीं योगादि साधनांतें । मूर्खमतें साधिती ॥ ६४१ ।

केचिदेहमिमं धीराः सुकल्पं वयसि स्थिरम् ।
विधाय विविधोपायैरथ युञ्जन्ति सिद्धये ॥ ४१ ॥

देहो तितुका प्रारब्धाधीन । त्यासी प्रारब्धें जन्ममरण ।
त्या देहासी अजरामरपण । पामर जन करूँ पाहती ॥ ६४२ ॥
त्या प्रारब्धाचें सूत्र पूर्ण । सर्वदा असे काळाधीन ।
यालागीं काळकृत जन्ममरण । सर्वांसी जाण सर्वदा ॥ ६४३ ॥
चौदा कल्प आयुष्य जोडी । त्या मार्कंडेयासी काळ झोडी ।
युगांतीं लोम झडे परवडी । त्या लोमहर्षाची नरडी मुरडिजे काळें ॥ ६४४ ॥
चतुर्युगसहस्त्र संख्येसी । तो दिवस गणिजे ब्रह्मयासी ।
जो स्रजिता सकळ सृष्टीसी । त्यासी काळ ग्रासी स्वबळें ॥ ६४५ ॥
स्त्रजित्या ब्रह्मयासी काळ पिळी । पाळित्या विष्णूतें काळ गिळी ।
प्रलयरुद्राचीही होळी । काळ महाबळी स्वयें करी ॥ ६४६ ॥
यापरी काळ अति दुर्धर । नेणोनि अविवेकी नर ।
वांछिती काळजयो पामर । देह अजरामर करावया ॥ ६४७ ॥
जें जें दिसे तें ते नासे । हे काळसत्ता जगासी भासे ।
तरी अजरामरत्वाचें पिसें । मूर्ख अतिप्रयासें वांछिती ॥ ६४८ ॥
थिल्लरींचा तरंग जाण । वांच्छी अजरामरण ।
तंव थिल्लरासचि ये मरण । तेथ वांचवी कोण तरंग ॥ ६४९ ॥
तेवी संसारचि नश्वर । त्यांतील देह अजरामर ।
करूं वाछिती पामर । उपायीं अपार शिणोनी ॥ ६५० ॥
देह जाईल तरी जावो । परी जीव हा चिरंजीव राहो ।
तदर्थ कीजे उपावो । तैसें अमरत्व पहा हो नरदेहा ॥ ६५१ ॥
देह केवळ नश्वर । त्यातें अविवेकी महाधीर ।
करूं म्हणती अजरामर । उपायीं अपार शिणोनी ॥ ६५२ ॥
केवळ काळाचें खाजें देहो । तो अमर करावया पहा हो ।
जो जो कीजे उपावो । तो तो अपावो साधकां ॥ ६५३ ॥
एवं मूढतेचे भागीं । देहाच्या अमरत्वालागीं ।
शिणोनि उपायीं अनेगीं । हठयोगी नागवले ॥ ६५४ ॥
परकायाप्रवेशार्थ जाण । शिणले साधितां प्राणधारण ।
एवं धरितां देहाभिमान । योगीजन नाडले ॥ ६५५ ॥
देहाचें नश्वरपण । जाणोनियां जे सज्ञान ।
ते न धरिती देहाभिमान् । तेंचि निरूपण हरि सांगे ॥ ६५६ ॥

न हि तत्कुशलादृत्यं तदायासो ह्यपार्थक ।
अन्तवत्त्वाच्छरीरस्य फलस्येव वनस्पतेः ॥ ४२ ॥

विचरिता हा संसार । समूळ अवघा नश्वर ।
तेथ देहाचा अजरामर । ज्ञाते आदर न करिती ॥ ६५७ ॥
देह‍अजरामरविधीं । ज्ञाता सर्वथा न घाली बुद्धी ।
देहीं साधिल्या ज्या सिद्धी । त्याही त्रिशुद्धी बाधिका ॥ ६५८ ॥
देह तापल्या ज्वरादि तापें । तदर्थ मरणभयें कांपे ।
तेथ शीतळ आणिल्याही साक्षेपें । तेणेंही रूपें मरणचि ॥ ६५९ ॥
मिथ्या देहींचा देहाभिमान । सदा भोगवी जन्ममरण ।
तो अजरामर करितां जाण । देहबंधन दृढ झालें ॥ ६६० ॥
साधोनियां योगसाधन । दृढ केलें देहबंधन ।
देहींच्या सिद्धी भोगितां जाण । अधःपतन चुकेना ॥ ६६१ ॥
हो कां ज्ञानार्थ योग साधितां । प्रसंगें सिद्धी आलिया हाता ।
त्याही त्यागाव्या तत्त्वतां । निजस्वार्थालागूनि ॥ ६६२ ॥
ज्याची चाल रायापाशीं । लांच हाता ये तयासी ।
तेणेंचि पावे अपमानासी । तेवीं साधकासी घातका सिद्धि ॥ ६६३ ॥
वृक्षासी मोडूनि आलिया फळें । त्या फळासी वृक्ष नातळे ।
तेवीं आलिया सिद्धीचे सोहळे । वैराग्यबळें त्यागावे ॥ ६६४ ॥
कोरडेनि वैराग्यबळें । त्याग कीजे तो आडखळे ।
त्याग विवेकवैराग्यमेळें । तैं सिद्धीचे सोहळे तृणप्राय ॥ ६६५ ॥
आंधळें हातिरूं मातले । पतन न देखे आपुले ।
तेवीं अविवेकें त्याग केले । ते ते गेले अधःपाता ॥ ६६६ ॥
मूळीं देहचि नश्वर एथ । तेथींच्या सिद्धी काय शाश्वत ।
ऐसे विवेकवैराग्ययुक्त । होती अलिप्त देहभोगा ॥ ६६७ ॥
एथ देह तितुका अनित्य । आत्मा एक नित्य सत्य ।
हें जाणोनि विवेकयुक्त । जडले निश्चित आत्माभ्यासीं ॥ ६६८ ॥

योगं निषेवतो नित्यं कायश्चेत्कल्पतामियात् ।
तच्छ्‍द्दध्यान्न मतिमान्योगम्रुत्सृज्य मत्परः ॥ ४३ ॥

योग साधितां परमार्थ । सिद्धी वश्य झालिया हाता ।
त्या त्यागाव्या तत्त्वतां । निजहितार्था लागूनी ॥ ६६९ ॥
सिद्धी त्यागितां न वचती । भोगबळें गळां पडती ।
तरी ते सांडूनि योगस्थिती । माझे भजनपंथीं लागावें ॥ ६७० ॥
माझिये भक्तीच्या निजमार्गीं । रिगमु नाहीं विघ्नांलागीं ।
मी भक्तांच्या प्रेमभागीं । रंगलों रंगीं श्रीरंग ॥ ६७१ ॥
सद्भावें करितां माझी भक्ती । भक्तांसी नव्हे विघ्नप्राप्ती ।
भक्त-सबाह्य मी श्रीपती । अहोरातीं संरक्षीं ॥ ६७२ ॥
करितां भगवद्भजन । भक्तांसी बाधीना विघ्न ।
ते भक्तीचें महिमान । स्वयें श्रीकृष्ण सांगत ॥ ६७३ ॥

योगचर्यामिमां योगी विचरन् मदपाश्रयः ।
नान्तरायैर्विहन्येत निस्पृहः स्वसुखानुभूः ॥ ४४ ॥
इति श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां
एकादशस्कन्धे अष्टाविंशोऽध्यायः ॥ २८ ॥

अनन्यप्रीतीं मज शरण । सर्वभूतीं मद्भावन ।
अभेदबुद्धीं माझें भजन । त्यासी सर्वथा विघ्न बाधीना ॥ ६७४ ॥
माझ्या भक्ताचे उपसर्ग । सकळ निर्दळीं मी श्रीरंग ।
ज्यासी अनन्य भजनयोग । त्यासी माझें निजांग वस्तीसी ॥ ६७५ ॥
जेथ विघ्न धांवे भक्तांकडे । तेथ तत्काळ माझी उडी पडे ।
निवारीं निजभक्तांचें सांकडे । तीं लळिवाडें पैं माझीं ॥ ६७६ ॥
तीं लळीवाडें म्हणशी कैसीं । त्यांचे सांकडें मी सदा सोशीं ।
राजा दंडितां प्रल्हादासी । म्यां सर्वथा त्यासी रक्षिलें ॥ ६७७ ॥
संकट मांडिलें अंबरीषासी । तैं म्यां अपामानिलें दुर्वासासीं ।
दाही गर्भवास मी स्वयें सोशीं । उणें भक्तांसी येऊं नेदीं ॥ ६७८ ॥
बाधा होतां गजेंद्रासी । म्यां हातीं वसवूनि सुदर्शनासी ।
उडी घालूनि त्यापाशीं । निमिषार्धेंसीं सोडविला ॥ ६७९ ॥
द्रौपदीचिये अतिसांकडीं । सभेसी करितां ते उघडी ।
म्यां निजांगें घालूनि उडी । वस्त्रांच्या कोडी पुरविल्या ॥ ६८० ॥
द्रौपदीचिया हातीं देतां वस्त्रघडी । नेसतां दिसेल ते उघडी ।
यालागीं मी लवडसवडीं । नेसलीं लुगडीं स्वयें झालों ॥ ६८१ ॥
दावाग्नीं पीडितां गोपाळ । निजमुखीं म्यां गिळिली ज्वाळ ।
एथवरी भक्तांची कळवळ । मज सर्वकाळ उद्धवा ॥ ६८२ ॥
द्रौण्यस्त्राचे बाधेहातीं । म्यां गर्भीं रक्षिला परीक्षिती ।
गोकुळ पीडितां सुरपती । म्यां धरिला हातीं गोवर्धन ॥ ६८३ ॥
वांचवावया अर्जुनासी । दिवसा लपविलें सूर्यासी ।
हार पतकरूनि रणभूमीसी । सत्य भीष्मासी म्यां केलें ॥ ६८४ ॥
ऐसा मी भक्तसहाकारी । नित्य असतां शिरावरी ।
भक्तांसी विघ्न कोण करी । मी श्रीहरि रक्षिता ॥ ६८५ ॥
जे अनुसरले मद्भक्तीसी । मी विघ्न लागों नेदें त्या भक्तांसी ।
निजांग अर्पोनियां त्यांसी । निजीं निजसुखेंसीं नांदवीं ॥ ६८६ ॥
भावें करितां माझी भक्ती । साधकां स्वसुखाची प्राप्ती ।
तेथें इच्छेंसीं कामलोभ जाती । माझी सुखस्थिति मद्भक्तां ॥ ६८७ ॥
म्हणसी भक्तांसी देहांतीं । होईल निजसुखाची प्राप्ती ।
तैशी नव्हे चौथी भक्ती । देहीं वर्तती स्थिति सुखरूप ॥ ६८८ ॥
देह राहो अथवा जावो । परी सुखासी नाहीं अभावो ।
यापरी मद्भक्त पहा हो । सुखें सुखनिर्वाहो भोगिती ॥ ६८९ ॥
भक्त वर्ततां दिसती देहीं । परी ते वर्तती ठायीं ।
मी अवघाचि त्यांच्या हृदयीं । सर्वदा पाहीं नांदत ॥ ६९० ॥
भक्त निजबोधें मजभीतरी । मी निजांगें त्यां आंतबाहेरी ।
एवं निजसुखाच्या माजघरीं । परस्परीं नांदत ॥ ६९१ ॥
मी देव तो एक भक्त । हेही बाहेरसवडी मात ।
विचारितां आंतुवटा अर्थ । मी आणि भक्त एकचि ॥ ६९२ ॥
तूप थिजलें विघुरलें देख । तेवीं मी आणि भक्त दोनी एक ।
मज भक्तासी वेगळिक । कल्पांतीं देख असेना ॥ ६९३ ॥
मी तो एकचि एथें । हेंही म्हणावया नाहीं म्हणतें ।
यापरी मिळोनि मातें । भक्त निजसुखातें पावले ॥ ६९४ ॥
तो हा ब्रह्मज्ञानाचा कळसु । अध्याय जाण अठ्ठाविसु ।
बाप विंदानी हृषीकेशु । तेणें देउळासी कळसु मेळविला ॥ ६९५ ॥
जेवीं अळंकारी मुकुटमणी । तेवीं अठ्ठाविस ब्रह्मज्ञानीं ।
श्रीकृष्ण भक्तांची निजजननी । तो उद्धवालागोनी शृंगारी ॥ ६९६ ॥
माता उत्तम अलंकारकोडीं । अपत्य शृंगारी अतिआवडीं ।
तेवीं उत्तमोत्तम ज्ञाननिरवडी । उद्धव कडोविकडीं शृंगारिला ॥ ६९७ ॥
मातेसी आवडे निपटणें । तेवीं उद्धव वृद्धपणींचें तानें ।
श्रीकृष्ण त्याकारणें । गुह्यज्ञानें शृंगारी ॥ ६९८ ॥
माता बाळकातें शृंगारी । तें लेणें मागुतें उतरी ।
उद्धव शृंगारिला श्रीहरी । तें अंगाबाहेरी निघेना ॥ ६९९ ॥
अंगीं लेणें जडलें अलोलिक । तेणें उद्धव झाला अमोलिक ।
पायां लागती तिनी लोक । ब्रह्मादिक पूजिती ॥ ७०० ॥
निजात्म‍अळंकारें श्रीपती । उद्धव शृंगारिला ब्रह्मस्थितीं ।
तेणें वंद्य झाला त्रिजगतीं । त्यातें पुराणीं पढती महाकवी ॥ ७०१ ॥
गोडीमाजीं श्रेष्ठ अमृत । तेंही फिकें करूनि एथ ।
उद्धवालागीं परमामृत । श्रीकृष्णें निश्चित पाजिलें ॥ ७०२ ॥
अमर अमृतपान करिती । तेही मरणार्णवीं बुडती ।
उद्धव अक्षयीं केल श्रीपती । कथामृतीं निववूनि ॥ ७०३ ॥
तेणें तो सर्वांगीं निवाला । परमानंदीं तृप्त झाला ।
तेणें उद्धवत्वा विसरला । डोलों लागला स्वानंदें ॥ ७०४ ॥
तेव्हां स्वानंद‍उन्मत्तता । दुजें निर्दळी देखतां ।
संसार हाणोनि लाता । चढे माथा देवांच्या ॥ ७०५ ॥
चढोनि देवांचिया माथां । शेखीं गिळी देवभक्तता ।
मग सच्चिदानंदस्वानंदता । निजात्मता स्वयें झाला ॥ ७०६ ॥
तेथ सत्-चित्-आनंद । हाही नाहीं त्रिविध भेद ।
सदोदित परमानंद । स्वानंद शुद्ध कोंदला ॥ ७०७ ॥
नश्वर त्यागाचिये स्थिती । अनश्वरातें ‘संत’ म्हणती ।
जडाची करितां निवृत्ती । ‘चिद्‌रूप’ म्हणती वस्तूतें ॥ ७०८ ॥
जेथ दुःखाचा नाहीं बाधु । त्यातें म्हणती ‘आनंदु’ ।
एवं सच्चिदानंद शब्दु । ज्ञानसंबंधु मायिक ॥ ७०९ ॥
वस्तु संत ना असंत । चित् नव्हे अचित् ।
ते सुखदुःखातीत । जाण निश्चित सन्मात्र ॥ ७१० ॥
हा अठ्ठाविशींचा निजबोध । उद्धवासी तुष्टोनि गोविंद ।
देता झाला स्वानंदकंद । भाग्यें अगाध तो एक ॥ ७११ ॥
सांडोनि निजधामा जाणें । स्वयें श्रीकृष्ण ज्याकारणें ।
देता झाला निजगुह्यठेवणें । त्याचें भाग्य वानणें तें किती ॥ ७१२ ॥
जें नेदीच पित्या वसुदेवासी । जें नेदीच बंधु बळभद्रासी ।
जें नेदीच पुत्रा प्रद्युम्नासी । तें उद्धवासी दीधलें ॥ ७१३ ॥
जें नेदीच देवकीमातेसी । जें नेदीच कुंती आतेसी ।
शेखीं नेदीच यशोदेसी । तें उद्धवासी दीधलें ॥ ७१४ ॥
म्हणाल संगितलें अर्जुनासी । तोही अत्यंत पढियंता त्यासी ।
त्याहातीं उतरावया धराभारासी । युद्धीं त्त्वरेंसी उपदेशिला ॥ ७१५ ॥
तैसें नव्हे उद्धवाकडे । सावकाश निजनिवाडे ।
गुप्त ठेवणें फाडोवाडें । अवघे त्यापुढें अर्पिलें ॥ ७१६ ॥
पित्याचिया निजधनासी । स्वामित्व लाभे निजपुत्रासी ।
तेवीं श्रीकृष्णाचिया गुह्यज्ञानासी । झाला मिराशी उद्धव ॥ ७१७ ॥
पांडवांमाजीं धन्य अर्जुन । यादवांमाजीं उद्धव धन्य ।
या दोघांच्या भाग्यासमान । न दिसे आन त्रिजगतीं ॥ ७१८ ॥
सकळ साराचा निजसारांश । तो हा एकादशीं अठ्ठावीस ।
जेवीं यतींमाजीं परमहंस । तेवीं अष्टाविंश भागवतीं ॥ ७१९ ॥
जेवीं क्षीराब्धीमाजीं शेषशयन । त्यावरी जैसा नारायण ।
तेवीं भागवतामाजीं जाण । ब्रह्मपरिपूर्ण अष्टाविंश ॥ ७२० ॥
जेवीं वैकुंठ परम पावन । त्यावरी विराजे श्रीभगवान ।
तेवीं भागवतामाजीं जाण । विराजमान अष्टविंश ॥ ७२१ ॥
एवढ्या महत्त्वाचें वैभव । कृष्णकृपेनें पावला उद्धव ।
बाप निजभाग्याची धांव । ब्रह्म स्वयमेव स्वयें झाला ॥ ७२२ ॥
उद्धव झाला ब्रह्मपूर्ण । त्यासी कृष्णकृपा प्रमाण ।
तें मी वाखाणीं अज्ञान । देशभाषेने प्राकृत ॥ ७२३ ॥
अंधासी सूर्य प्रसन्न । झालिया देखे तो निधान ।
तेवीं प्रकटोनि जनार्दन । हें गुह्यज्ञान बोलवी ॥ ७२४ ॥
जनार्दन प्रकटला आतां । हें बोलणें माझी मूर्खता ।
तो स्वतःसिद्ध सदा असतां । हेंही झालों मी जाणता त्याचिया कृपा ॥ ७२५ ॥
त्याचिया कृपें ऐसें केलें । माझें मीपण निःशेष नेलें ।
नेलेंपण देखों नाहीं दीधलें । जेवीं सूर्ये केलें अंधारा ॥ ७२६ ॥
मज कृपा करील जनार्दन । हेंही नेणें मी अज्ञान ।
तेणें दयाळुवें कृपा करून । हें गुह्यज्ञान बोलविलें ॥ ७२७ ॥
निकट असतां जनार्दन । मी नेणें त्याचें महिमान ।
तेणें आपला महिमा आपण । मज मुखें जाण बोलविला ॥ ७२८ ॥
मी जें म्हणे माझें मुख । तेंही जनार्दन झाला देख ।
तेणें मुखें निजात्मसुख । बोलवी निष्टंक निजात्मसत्ता ॥ ७२९ ॥
एवं माझेनि नांवें कविता । परी जनार्दनची झाला वक्ता ।
तेणें वक्तेपणें तत्त्वतां । रसाळ कथा चालविली ॥ ७३० ॥
ब्रह्मरसें रसाळ कथा । निरूपिलें श्रीभागवता ।
त्यामाजीं ब्रह्मतल्लीनता । जाण तत्त्वतां अष्टविंश ॥ ७३१ ॥
अठ्ठाविसाव्याचें निरूपण । तें तत्त्वतां ब्रह्म परिपूर्ण ।
श्रद्धेनें करितां श्रवण । उद्धव संपूर्ण निवाला ॥ ७३२ ॥
उद्धव निवोनियां आपण । स्वयें विचारिता झाला जाण ।
म्हणे हें शुद्ध आत्मज्ञान । परी प्राप्ती कठिण अबळांसी ॥ ७३३ ॥
या चित्स्वरूपाची प्राप्ती । सुगम होय साधकांप्रती ।
पुढील अध्यायीं येचि अर्थीं । उद्धव विनंती करील ॥ ७३४ ॥
कडा फोडोनि मार्ग कीजे । कां उंचीं फरस बांधिजे ।
तेवीं सुगमें निर्गुण पाविजे । तो उपाव पुसिजे उद्धवें ॥ ७३५ ॥
ब्रह्मप्राप्तीचा सुगम उपावो । स्वयें सांगेल देवाधिदेवो ।
तो सुरस पुढील अध्यावो । साधकां पहा हो परमार्थसिद्धि ॥ ७३६ ॥
पव्हणियापरिस पाय‍उतारा । अबळीं उतरिजे भवसागरा ।
तैसा साधकांलागीं सोपारा । उपाव पुढारा हरि सांगे ॥ ७३७ ॥
सीतेचेनि कृपा पडिभारें । सेतु बांधिजे रामचंद्रे ।
तेथ समुद्र तरतीं वानरें । जीं वनचरें अतिमंदें ॥ ७३८ ॥
तेवीं उद्धवप्रश्नप्रीतीसीं । भवाब्धिसेतु ह्रुषीकेशीं ।
बांधिला निजभक्तिउपायेंसीं । तेथ तरती आपैसीं भाविकें अबळें ॥ ७३९ ॥
कृष्णभक्ति सेतुद्वारें । तरलीं जड मूढ पामरें ।
ते भक्ती सांगिजेल यादवेंद्रें । श्रोतां सादरें परिसावी ॥ ७४० ॥
एका जनार्दना शरण । तेणें श्रोते सुप्रसन्न ।
पुढील अध्यायाचें कथन । तेणें साधक जन तरतील ॥ ७४१ ॥
सांडूनियां एकपण । एका जनार्दना शरण ।
सुगम साधे आत्मज्ञान । तें भक्तिसाधन हरि सांगे ॥ ७४२ ॥
इति श्रीमद्भागवते महापुराणे एकादशस्कंधे भगवदुद्धवसंवादे परमहंससंहितायां
एकाकारटीकायां ‘परमार्थनिर्णयो’ नाम अष्टाविंशोऽध्यायः ॥ २८ ॥
श्रीकृष्णार्पणमस्तु ॥ श्लोक ॥ ४४ ॥ ओव्या ॥ ७४२ ॥